Wednesday, August 22, 2012

ਭਾਦਰੋਂ ਅੰਕ - 2069 ਵਿਕਰਮੀ ਸੰਮਤ

                                    ਭਾਦਰੋਂ ਅੰਕ - 2069 ਵਿਕਰਮੀ ਸੰਮਤ

      ਭਾਦਰੋਂ ਵਿਕਰਮੀ ਸੰਮਤ 2069 ਅੰਕ ਪੜਨ ਲਈ ਇੱਥੇ ਕਲਿਕ ਕਰੋ

ਦੋਸਤੋ! ਮੇਘਲਾ ਨੂੰ ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਅਪਡੇਟ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਰਹੇਗਾ। ਅਸੀਂ ਹਰ ਵਾਰ ਦੇਸੀ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ਼ ਛਪਣ ਸਾਮੱਗਰੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਾਂਗੇ। ਭਾਦਰੋਂ ਅੰਕ ਹਾਜ਼ਿਰ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕੀਮਤੀ ਰਚਨਾਵਾਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਛਪਣ ਸਾਮੱਗਰੀ ਇਸ ਅੰਕ ਵਿਚ ਛਾਪੀ ਜਾਣ ਵਾਲ਼ੀ ਰਹਿ ਗਈ ਹੈ। ਜੋ ਅਗਲੇ ਅੱਸੂ ਅੰਕ ਵਿਚ ਪਬਲਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਦੋਸਤੋ! ਆਸ ਹੈ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣਾ ਰਚਨਾਤਮਿਕ ਸਹਿਯੋਗ ਜਾਰੀ ਰੱਖੋਗੇ। 'ਸਾਂਵਲ' ਨਾਮ ਦੀ ਪੱਤਿਰਕਾ ਜੋ ਸਿਰਫ ਪਰਿੰਟ ਐਡੀਸ਼ਨ ਹੈ, ਵੀ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਰਹੇਗੀ ਕਿ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਾਂਵਲ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਉਹਨਾਂ ਪਾਠਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੀਏ ਜਿਹਨਾਂ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਤੱਕ ਨਹੀ। ਪਾਠਕਾਂ ਅੱਗੇ ਸਨਿਮਰ ਬੇਨਤੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਭਾਦਰੋਂ ਅੰਕ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਰਚਨਾਵਾਂ ਸਰਸਰੀ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰਨ ਵਾਲ਼ੀਆਂ ਨਹੀ ਸਗੋਂ ਨੀਝ ਨਾਲ਼ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲ਼ੀਆਂ ਹਨ । ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੀ ਉਡੀ ਰਹੇਗੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੋਸਿਤਾਂ ਤੋਂ ਮੁਆਫੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ , ਜਿਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਇਸ ਅੰਕ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨਹੀ ਕਰ ਸਕੇ। ਕੁਝ ਇਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਮਿਆਰ ਇਸ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਦੇ ਹਾਣ ਦਾ ਨਹੀ ਸੀ। ਤੁਹਡੇ ਸਹਿਯੋਗ ਦੀ ਆਸ ਵਿਚ!
                                              ਜਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਔਲ਼ਖ
                                     poetaulakh@gmail.com

ਫਿਰ ਕਦੀ: ਸੁਰਜੀਤ






















ਤੂੰ ਮਿਲੀਂ ਜ਼ਰੂਰ

ਤੂੰ ਭਾਂਵੇਂ
ਕੜਕਦੀ ਧੁੱਪ ਬਣ ਮਿਲੀਂ
ਜਾਂ ਕੋਸੀ ਦੁਪਹਿਰ ਦਾ ਨਿੱਘ ਬਣ
ਘੋਰ ਹਨੇਰੀ ਰਾਤ ਬਣ ਮਿਲੀਂ
ਜਾਂ ਚਿੱਟੇ ਦੁੱਧ ਚਾਨਣ ਦੀ ਸਬਾਤ ਬਣ

ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਪਹਿਚਾਣ ਲਵਾਂਗੀ
ਖਿੜਕੀ ਦੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਤੇ ਪੈਂਦੀਆਂ
ਕਿਣਮਿਣ ਕਣੀਆਂ ਦੀ ਟਪ ਟਪ 'ਚੋਂ
ਦਾਵਾਨਲ 'ਚ ਬਲਦੇ ਡਿਗਦੇ
ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਕੜ ਕੜ 'ਚੋਂ

ਹਿਮਾਲਏ ਪਰਬਤ ਤੋਂ ਆਉਂਦੀਆਂ
ਸੁਹਾਵਣੀਆਂ ਪੌਣਾਂ ਦੀਆਂ
ਸੁਗੰਧੀਆਂ 'ਚ ਮਿਲੀਂ
ਜਾਂ ਹਿਮ ਨਦੀਆਂ ਦੀਆਂ
ਕੰਧੀਆਂ 'ਚ ਮਿਲੀਂ

ਧਰਤੀ ਦੀ ਕੁੱਖ 'ਚ ਪਏ
ਕਿਸੇ ਬੀਜ 'ਚ ਮਿਲੀਂ
ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਗਲ 'ਚ ਲਟਕਦੇ
'ਤਾਬੀਜ਼' 'ਚ ਮਿਲੀਂ

ਲਹਿਲਹਾਉਂਦੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ਦੀ ਮਸਤੀ 'ਚ
ਜਾਂ ਗਰੀਬਾਂ ਦੀ ਬਸਤੀ 'ਚ ਮਿਲੀਂ

ਪਤਝੜ ਦੇ ਮੌਸਮ 'ਚ
ਕਿਸੇ ਚਰਵਾਹੇ ਦੀ ਨਜ਼ਰ 'ਚ ਉਠਦੇ
ਉਬਾਲ ਚ' ਮਿਲੀਂ
ਜਾਂ ਧਰਤੀ ਤੇ ਡਿਗੇ ਸੁੱਕੇ ਪੱਤਿਆਂ ਦੇ
ਉਛਾਲ 'ਚ ਮਿਲੀਂ

ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਪਹਿਚਾਣ ਲਵਾਂਗੀ
ਕਿਸੇ ਭਿਕਸ਼ੂ ਦੀ ਤੋਰ 'ਚੋਂ
ਕਿਸੇ ਨਰਤਕੀ ਦੇ ਨਿਰਤ ਦੀ ਲੋਰ 'ਚੋਂ
ਕਿਸੇ ਵੀਣਾ ਦੇ ਸੰਗੀਤ 'ਚੋਂ
ਕਿਸੇ ਹਜੂਮ ਦੇ ਸ਼ੋਰ 'ਚੋਂ !

ਤੂੰ ਮਿਲੀਂ ਭਾਵੇਂ
ਕਿਸੇ ਅਭਿਲਾਸ਼ੀ ਦੀ ਅੱਖ ਦਾ ਅੱਥਰੂ ਬਣ
ਕਿਸੇ ਸਾਧਕ ਦੇ ਧਿਆਨ ਦਾ ਚਖਸ਼ੂ ਬਣ
ਕਿਸੇ ਮਠ ਦੇ ਗੁੰਬਦ ਦੀ ਗੂੰਜ ਬਣ
ਜਾਂ ਰਾਸਤਾ ਲੱਭਦੀ ਕੂੰਜ ਬਣ
ਤੂੰ ਮਿਲੀਂ ਜਰੂਰ
ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਪਹਿਚਾਣ ਲਵਾਂਗੀ !


ਜੇ ਕਦੇ

ਜੇ ਕਦੇ
ਸ਼ੁਰੂ-ਸਫ਼ਰ
ਕਨਸੋਅ ਪੈ ਜਾਂਦੀ
ਕਿ ਪੰਧ ਇੰਝ ਮੁੱਕ ਜਾਣੈ
ਤਾਂ ਮੈਂ ਰਤਾ ਕੁ
ਰੁਕ ਲੈਂਦੀ !

ਬਹਾਰਾਂ ਦੇ ਮੌਸਮਾਂ 'ਚ
ਦੂਰ ਤੱਕ ਫ਼ੈਲੀਆਂ
ਖੁੱਲੀਆਂ ਵਾਦੀਆਂ 'ਚ ਉਗੇ
ਜੰਗਲੀ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀਆਂ
ਤਾਜ਼ੀਆਂ ਸੁਗੰਧੀਆਂ
ਨਾਲ ਆਪਣੀ
ਰੂਹ ਭਰ ਲੈਂਦੀ !

ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਝੀਲ ਕੰਢੇ ਪਏ
ਨਰਮ ਪੱਥਰਾਂ 'ਤੇ ਬਹਿ
ਨਦੀ ਜਿਹੀ ਤਰਲ
ਕਵਿਤਾ ਲਿਖ ਲੈਂਦੀ !

ਮੇਰੀ ਰੂਹ
ਸਮੁੰਦਰ ਕੰਢੇ
ਹਵਾਵਾਂ ਦੀ
ਚੁੰਨੀ ਦੀ ਬੁਕਲ ਮਾਰ
ਕਦੇ ਬੇੜੀਆਂ
ਕਦੇ ਬਰੇਤਿਆਂ
ਕਦੇ ਬਾਦਵਾਨਾਂ 'ਤੇ
ਸਫ਼ਰ ਕਰਦੀ !
ਕਦੇ
ਸਿੱਪੀਆਂ ਘੋਗੇ ਚੁਗਦੀ
ਗੀਟੇ ਖੇਡਦੀ
ਰੇਤ 'ਚ ਨਹਾਉਂਦੀਆਂ
ਚਿੜੀਆਂ ਤੱਕਦੀ
ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਚੀਂ ਚੀਂ ਦੇ
ਰਾਗ 'ਚ ਮਸਤ ਹੋ
ਕਿਕਲੀ ਪਾਉਂਦੀ
ਉਸ ਕਾਦਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੋ ਜਾਂਦੀ !!
ਕਾਸ਼ !
ਇਹ ਸਫ਼ਰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਵੇ
ਇਸ ਵਾਰ ਜੋ ਗਲਤੀ ਹੋਈ
ਫੇਰ ਨਾ ਹੋਵੇ !!

ਮਨੁੱਖ, ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਤੇ ਬਤਖ਼

ਟਿਕੀ ਰਾਤ….
ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਦਾ ਚੰਨ….
ਪ੍ਰਸ਼ਾਂਤ ਮਹਾਸਾਗਰ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ….
ਲਹਿਰਾਂ ਤੇ
ਕਲੋਲਾਂ ਕਰਦੀ ਸੀਤਲ ਚਾਨਣੀ….
ਫ਼ਿਜ਼ਾ ਸ਼ਾਂਤ
ਬੇਹੱਦ
ਸ਼ਾਂਤ !!

ਸਾਗਰ ਦੇ ਐਨ ਵਿਚਕਾਰ
ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਰੈਸਤੋਰਾਂ
ਰੈਸਤੋਰਾਂ ਵਿਚ
ਜੋਸ਼ੀਲਾ ਸੰਗੀਤ
ਵਿਸਕੀ
ਵਾਈਨ
ਮਸਤੀ
ਫ਼ਰਸ਼ ਤੇ ਨੱਚਦੇ ਲੋਕ…
ਇਕ ਅਜੀਬ ਲੋਰ
ਅੰਨ੍ਹਾਂ ਜ਼ੋਰ
ਬੇਹੱਦ ਸ਼ੋਰ !!


ਰੈਸਤੋਰਾਂ ਦੇ ਬਾਹਰ
ਸਾਗਰ ਸ਼ਾਂਤ….
ਮਸਤ ਵਹਿੰਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ…..
ਲਹਿਰਾਂ ਦਾ ਅਗੰਮੀ ਨਾਦ….
ਇਕ ਮਧੁਰ ਸੰਗੀਤ….
ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਮੂਕ ਗੀਤ….
ਸਾਗਰ ਤੇ ਚੰਨ ਦੀ
ਕੋਈ
ਰਹੱਸਮਈ
ਪ੍ਰੀਤ !!

ਟਿਕੀ ਰਾਤ
ਪ੍ਰਸ਼ਾਂਤ ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ
ਲਹਿਰਾਂ ਦੀ ਮੌਜ ਤੇ
ਤੈਰ ਰਹੀ
ਇਕ
ਬਤਖ਼ !!

ਇਕੱਲੀ ਨਿੱਕੀ ਜਿੰਨੀ ਉਹ
ਅਨੰਤ ਅਥਾਹ
ਸਾਗਰ ਤੇ ਤੈਰਦੀ……
ਜਿਵੇਂ
ਤੱਪਸਿਆ ਕਰਦੀ
ਕੋਈ
ਤ..ਪੱ..ਸ....ਣੀ……!!!

ਕਿਸੇ ਸਾਧਨਾ 'ਚ ਲੀਨ
ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਖੰਭਾਂ 'ਚ
ਆਪਾ ਸਮੇਟੀ
ਲਹਿਰਾਂ ਦਾ ਝੂਲਾ ਝੂਲਦੀ
ਇਕ
ਹੋਰ
ਲਹਿਰ !!

ਕੰਢੇ ਚਾਂਈਂ-ਚਾਂਈਂ
ਤੱਕ ਰਹੇ ਨੇ
ਲਹਿਰਾਂ ਖਿੜ ਖਿੜ
ਹੱਸ ਰਹੀਆਂ ਨੇ
ਚਾਨਣੀ ਸਮੁੰਦਰ 'ਤੇ
ਫ਼ੈਲ ਰਹੀ ਹੈ……
ਲ਼ੋਕ ਨੱਚ ਰਹੇ ਨੇ……
ਬਤਖ਼
ਤੈ..ਰ…
ਰ… ਹੀ…… ਹੈ……….!!!

Tuesday, August 21, 2012

ਬਿਨ ਸਿਰਲੇਖ - ਮਲਵਿੰਦਰ


 ਮਲਵਿੰਦਰ  ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਵਿ ਚਿੱਤਰਪੱਟ ਤੇ ਬਿਖਰਿਆ ਉਹ ਰੰਗ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਵਿ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਟੁੰਬਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਵਿ ਪਿੜ ਵਿਚ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਵਿਚਰਨ ਵਾਲਾ ਕਵਿਤਾਕਾਰ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਨਿਰੰਤਰ ਸਾਧਨਾ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਵਿ ਜਗਤ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾਇਆ ਹੈ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਭੂ-ਮੰਡਲ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਜਦ ਛਿੜਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮਲਵਿੰਦਰ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਪੋਟਿਆਂ ਤੇ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੈਰ ਹਾਜ਼ਰ ਪੈੜਾਂ ਦੀ ਕਥਾ ਤੇ ਕਾਇਆ ਦੇ ਹਰਫ, ਪੁਸਤਕਾਂ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ, ਬਿਨ ਸਿਰਲੇਖ, ਕਵਿਤਾ ਨਾਲ ਰੇਡ ਤੇ ਉਤਰਿਆ ਹੈ।
ਮਲਵਿੰਦਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਇਸ ਕਾਵਿ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਘਰ, ਪਰਿਵਾਰ, ਪੁਰਖੇ, ਰਿਸ਼ਤੇ, ਰੁੱਖ ਬੇਲ ਬੂਟੇ, ਪਰਿੰਦਰੇ ਆਲ੍ਹਣੇ ਜੀਵ ਜੰਤੂ, ਪਰਬਤ, ਅੰਬਰ, ਸਾਗਰ, ਕੁੜੀਆਂ-ਚਿੜੀਆਂ, ਅਧੁਨਿਕ ਯੰਤਰ, ਟੀਵੀ, ਮੋਬਾਇਲ, ਕੰਪਿਊਟਰ, ਨੈੱਟ ਆਦਿ ਦੀ ਹੋਂਦ ਅਣਹੋਂਦ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਧਰਮ ਕਰਮ, ਦੰਭ, ਭੈਅ, ਮੱਕਾਰੀ, ਲੋਭ, ਮੋਹ ਤੇ ਹਿਰਸ ਨੂੰ ਰਾਸ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਹੈ। ਮਲਵਿੰਦਰ ਦੀਆਂ ਇਹਨਾਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿਚ ਪਹਾੜੀ ਨਦੀ ਦਾ ਤੇਜ਼ ਵਹਾਓ ਵੀ ਹੈ ਤੇ ਮੈਦਾਨੀ ਨਦੀ ਵਾਲਾ ਸਹਿਜ ਤੇ ਮਟਕ ਵੀ। ਉਸ ਦਾ ਮੁਹਾਵਰਾ ਕਦੇ ਹਿਮ ਰਿਸਣ ਕ੍ਰਿਆ ਵਾਂਗ ਮੂਕ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕਦੇ ਜਵਾਹਭਾਟੇ ਵਾਂਗ ਖੌਲਦਾ ਹੈ, ਸਾਰੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਆਪਣਾ ਰੂਪ ਲੈ ਕੇ ਉਤਰੀਆਂ ਹਨ। ਉਸ ਦਾ ਕਾਵਿ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਸਹਿਜ ਹੈ, ਬਣਾਵਟੀ ਚਮਕੀਲੇ ਵਿਭੂਸ਼ਣਾਂ ਤੋਂ ਪੂਰਵ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮੁਕਤ। ਕਵਿਤਾ ਕਿਤੇ ਵੀ ਸੰਚਾਰ ਵਿਹੂਣੀ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੀ। ਇਸੇ ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਸਮਾਜਿਕਤਾ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਉਸ ਦੀ ਕਵਿਤਾ, ਅਜੋਕੀ ਬਹੁਤੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਵਾਂਗ ਫਸeੁਦੋ ਸ਼ਪਰਿਟੁਲਸਿਮ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।
ਮਲਵਿੰਦਰ ਦੀ ਕਾਵਿ ਸੰਵੇਦਨਾ ਜਿਥੇ ਸਮਾਜ 'ਚ ਹਾਸ਼ੀਏ ਤੇ ਵਿਚਰ ਰਹੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਧਿਰ ਬਣਦੀ ਹੈ ਉਥੇ ਉਹ ਸ਼ਹਿਰੀ ਮੱਧ ਵਰਗੀ ਜਮਾਤ ਦੇ ਖੋਖਲੇਪਣ ਨੂੰ ਕਾਰੇ ਹੱਥੀਂ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮਿਟ ਰਹੇ ਸਨਾਤਨੀ ਨਕਸ਼ਾਂ ਦਾ ਹਰੇਵਾ ਚੋਖੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਉਜਾਗਰ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਮਲਵਿੰਦਰ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਭਾਸ਼ਿਕ ਸਰੰਚਨਾ ਪ੍ਰਤੀ ਸੁਚੇਤ ਹੈ। ਮੇਲ ਅਧਿਕਾਰ ਦੀ ਊਣਤਾਈ ਕਿਤੇ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੀ। ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਬਦ ਚੜ੍ਹਤ ਸਰਲ ਤੇ ਸਹਿਜ ਹੈ। ਖਾਹ-ਮਖਾਹ ਦੀ ਤੋੜ-ਤੁੜਾਈ (ਸ਼ਬਦ ਜੜ੍ਹਤ) ਦੇ ਜੁਰਮ ਤੋਂ ਉਹ ਬਰੀ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਪਾਠ ਲੈਂਦਿਆਂ ਪਾਠਕ ਜਨ ਰਾਹਤ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ਔਖਿਆਈ ਹਰ ਹਰਗਿਜ਼ ਨਹੀਂ।
ਕਵਿਤਾ ਵਿਚਲੇ ਸੰਚਾਰ ਨੂੰ ਹੋਰ ਸੁਖਦ ਕਰਨ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਜੇ ਢੁਕਵੀਂ ਸ਼ਾਮ ਅੱਜ, ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ, ਕਠਿਨ ਫੈਸਲਾ ਆਦਿ ਜਿਹੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਜੁੱਸੇ ਵਾਲੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜੇ ਟੀਮ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਰੱਖ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਬਿਹਤਰ ਸੀ।
ਮਲਵਿੰਦਰ ਨਿਸਚੈ ਹੀ ਆਪਣੀ ਇਸ ਕਾਵਿ ਕਿਆਰੀ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਸੋਹਜ ਸਵਾਦ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਵਿਚ ਪੂਰਾ ਉਤਰਿਆ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦਾ ਅਗਲਾ ਪੰਨਾ ਪਲਟਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਨਿਰਛੱਲ ਸਖਸ਼ੀਅਤ ਅਤੇ ਨਿਰਕਪਟ ਕਾਵਿ ਕਿਰਤ ਨੂੰ, ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਵਿ ਸਰਜਤ ਜੀ ਆਇਆਂ ਆਖਦਾ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬੀ ਪਰਵਾਸ ਤੇ ਪਰਵਾਸੀ ਗਲਪ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਭਵਿੱਖ -ਰਜਨੀਸ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਿੰਘ



ਪਰਵਾਸ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਵਰਤਾਰੇ ਦਾ ਅਹਿਮ ਅੰਗ ਹੈ। ਇਹ ਵਰਤਾਰਾ ਜੀਵਨ ਦੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਦਬਾਵਾ ਅਧੀਨ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਅਹਿਮ ਵਰਤਾਰਾ ਆਰਥਿਕਤਾ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਵਰਤਾਰਾ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਅਧੀਨ ਵਧੇਰੇ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਇਆ। ਅਜੇ ਤੱਕ ਇਸੇ ਵਰਤਾਰੇ ਪਿਛੇ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਪਰਵਾਸ ਦਾ ਮੁੱਢ ਵੀ ਉਨੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਅੱਧ ਤੋਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਹੋਏਗਾ। ਇਹ ਇਕ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਹੀ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਪਰਵਾਸੀ ਗਰੁੱਪਾਂ ਜਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਕਿਹੜਾ ਹੋਏਗਾ? ਇਸ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਅਜੇ ਤੱਕ ਮੇਰੀ ਪਹੁੰਚ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹਨ, ਪਰ ਮੁਢਲੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਦੇ ਉਪਰਲੇ ਵਰਗ ਵਿਚੋਂ ਗਏ ਵਿਦਿਆਰਥੀ, ਆਰਥਿਕ ਸੰਕਟ ਵਿਚ ਫਸੀ ਕਿਸਾਨੀ ਅਤੇ ਹੱਥੀਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਦਸਤਕਾਰ ਜਮਾਤ ਪਹੁੰਚੀ। ਮੁਢਲੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅਸਥਾਈ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਾਲਾ ਪਰਵਾਸ ਸੀ। ਇਹ ਕਈ ਪੜਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਦਾ ਹੋਇਆ ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਿਆ ਹੈ। ਹੁਣ ਇਹ ਆਰਥਿਕ ਸੰਕਟ ਨਾਲੋਂ ਗਲੈਮਰੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬੀ ਪਰਵਾਸੀ ਲਗਭਗ ਇਕ ਸਦੀ ਤੋਂ ਯੂਰਪ ਅਤੇ ਮੱਧ-ਪੂਰਬ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿਚ ਜਾ ਵਸੇ ਅਤੇ ਵਸ ਰਹੇ ਹਨ। ਏਸ਼ਿਆਈ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਮੁਲਕਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵੱਖਰੀਆਂ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਪਰਵਾਸੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੀਆਂ ਹਨ। ਪੂਰਬ ਏਸ਼ਿਆਈ ਮੁਲਕਾਂ ਦੀ ਇਕਤੰਤਰੀ ਰਾਜਸੀ ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਬੰਦ-ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਮੁੱਲਾਂ ਕਾਰਨ ਪਰਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਸੀਮਤ ਹਨ। ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾ ਵਿਚ ਸਥਿਤੀ ਵੱਖਰੀ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਸਨਅਤੀ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਬੁਰਜੂਆ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਕਾਰਨ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੇ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖੇਤਰ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚਲਾ ਪਰਵਾਸੀ ਜੀਵਨ ਕਈ ਪੜਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਿਆ ਹੈ। ਮੁਢਲੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪਰਵਾਸ ਦਾ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਅਵਿਕਸਤ ਆਰਥਿਕਤਾ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਪਰਵਾਸੀ ਕਿਸਾਨੀ ਵਰਗ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਸਨ। ਹੁਣ ਵੀ ਪਰਵਾਸ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਕਿਸਾਨੀ ਦਾ ਦੁਆਬੇ ਖਿੱਤੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹੈ। ਪਰਵਾਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪੜਾਅ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਗੁਲਾਮੀ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਕਾਰਨ ਗੁਲਾਮੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਪੰਜਾਬੀ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਹਰ ਪੜਾਅ ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਅਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਤੇ ਯੂਰਪ ਵਿਚ ਸਥਾਈ ਅਬਾਦਕਾਰ ਬਣਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਪਰਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਵਧੀਆਂ। ਇਸ ਲਈ ਇੰਗਲੈਂਡ, ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਕਨੇਡਾ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਉੱਚੇ ਅਹੁਦਿਆਂ ਤੇ ਪਹੁੰਚੇ। ਇਸੇ ਲਈ ਪਰਵਾਸੀ ਜੀਵਨ, ਭੂਹੇਰਵੇ, ਨਸਲਵਾਦ ਅਤੇ ਪੀੜ੍ਹੀ ਪਾੜੇ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਕੇ ਉਥੋਂ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਮਾਨਵੀ ਮੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਪਛਾਣਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਸ ਨਵੀਂ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਗਲਪ ਨੇ ਸਾਰਥਿਕ ਹੁੰਗਾਰਾ ਭਰਿਆ ਹੈ।

ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤਲੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿਚ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਗਲਪ ਇਕ ਨਵੇਂ ਦੌਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੌਰ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਗਲਪ ਰੁਦਨ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਕੇ ਗੋਰੇ ਸਮਾਜ ਪ੍ਰਤੀ ਬਣੀਆਂ ਮਿੱਥਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਉਥੋਂ ਦੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਸਾਰਥਿਕ ਭੁਮਿਕਾ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਗਲਪ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਪ੍ਰੰਪਰਾਗਤ ਸੋਚ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਵੇਖਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਪਰਵਾਸੀ ਗਲਪ ਦੇ ਮੁਲਾਂਕਣ ਨੂੰ ਜਾਂਚਦੇ ਹੋਏ ਉਥੋਂ ਦੇ ਸਿਰਜਕ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਪਰਵਾਸੀ ਕੋਟੇ ਵਿਚ ਮੁਲੰਕਿਤ ਕਰਨ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਘਟਾ ਕੇ ਵੇਖਣਾ ਸੋਚਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਸੋਚਦੇ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਸਮੁੱਚੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਸਾਡੀ ਜਾਚੇ ਪਰਵਾਸੀ ਜੀਵਨ ਅਨੁਭਵ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਇਕ ਵੱਖਰਾ ਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਾਸਾਰ ਹੈ। ਠੋਸ ਵਸਤੂ ਜਗਤ 'ਚੋਂ ਉਪਜਿਆ ਇਹ ਅਨੂਠਾ ਅਨੁਭਵ ਪੰਜਾਬੀ ਪਾਠਕ ਦੀ ਸੋਝੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕਲਾਤਮਕ ਜੁਗਤਾਂ ਪੱਖੋਂ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦਾ ਅਵਚੇਤਨ ਤਾਂ ਮੌਜੂਦ ਹੈ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਸੰਸਾਰ ਪੱਧਰ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਮਾਡਲ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਮੌਜੂਦ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਇੱਕੀਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਪਿਛਲੀ ਸਦੀ ਦਾ ਅਵਲੋਕਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਬੀਤੀ ਸਦੀ ਦੇ ਕਈ ਉਤਰਾਅ ਚੜਾਅ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਗੋਚਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਪ੍ਰਤੀ ਪਹੁੰਚ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਪ੍ਰਤੱਖਣ ਦੀ ਵਿਧੀ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਵਾਪਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਮਨੁੱਖੀ ਸੋਸ਼ਣ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਮਾਡਲ ਇਸੇ ਸਦੀ ਵਿਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਤਿੜਕਦਾ ਹੈ। ਕੌਮ ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਅੰਦੋਲਨ ਚਲਦੇ ਹਨ। ਬਸਤੀਵਾਦ, ਉਤਰ-ਬਸਤੀਵਾਦ, ਨਵ-ਬਸਤੀਵਾਦ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਅਤੇ ਅਧੁਨਿਕਤਾ ਅਤੇ ਉੱਤਰ-ਅਧੁਨਿਕਤਾ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਸਾਮਰਾਜ ਦੀਆਂ ਕਈ ਮਿੱਥਾਂ ਬਣਦੀਆਂ ਅਤੇ ਟੁੱਟਦੀਆਂ ਹਨ। ਭਾਰਤੀਆਂ ਲਈ ਗੋਰੀ ਨਸਲ ਲੁੱਟ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਕੇ ਉਭਰਦੀ ਹੈ। ਉਥੋਂ ਦੀਆਂ ਜਮਹੂਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਵੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਲੁੱਟ ਦੇ ਲੁਕਵੇਂ ਰੂਪਾਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਜਾਰੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਸ ਸੋਚ ਸਬੰਧੀ ਮਿੱਥਾਂ ਇਸੇ ਸਦੀ ਵਿਚ ਟੁੱਟਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਚ ਵਿਕ੍ਰਤ ਰੂਪ ਪਰਵਾਸੀ ਗਲਪਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਥੀਮ ਬਣ ਕੇ ਉਭਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਵਰਨ ਚੰਦਨ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਇਸੇ ਅਮਾਨਵੀ ਸਰੂਪ ਨੂੰ 'ਉਜਾੜਾ' ਤ੍ਰੈਲੜੀ ਵਿਚ ਉਭਾਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਵੰਡ ਦੇ ਕਾਰਨ ਭਾਵੇਂ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਨੀਤੀ ਵਿਚੋਂ ਤਲਾਸ਼ਦਾ ਹੈ ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਸ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨਾਲ ਜੋੜਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਵਲ ਦਾ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਚੇਤੂ ਸਾਰੀ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਗਵਾਹ ਬਣ ਕੇ ਉਭਰਦਾ ਹੈ। ਚੇਤੂ ਇਕ ਪਾਸੇ ਸਾਮਰਾਜੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਜਨੂੰਨ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਯਤੀਮ ਹੋਣ ਦੀ ਗੁਲਾਮੀ ਹੰਢਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਚੰਦਨ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਪਾਤਰ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਹੋਂਦ-ਵਿਧੀ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਬਿਰਹਾ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਉਹ ਦੁੱਖ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਸਾਹਿਤ ਵਰਗੀ ਸੂਖਮ ਕਲਾ ਨਾਲ ਜੁੜਦਾ ਹੈ। ਚੰਦਨ ਪੰਜ ਦਹਾਕੇ ਬਰਤਾਨੀਆਂ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ 'ਕੰਜਕਾਂ' ਵਰਗਾ ਨਾਵਲ ਤੇ 'ਫਰੀ ਸੋਸਾਇਟੀ' ਵਰਗੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਵਿਚਲੀ ਅਮਾਨਵੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਚਿਤਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਜੋ ਕੁਝ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਭਿਆਨਕ ਸਥਿਤੀ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਅੰਗ ਹੈ। ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਕਸ਼ਦੀਪ ਪੰਜਕੋਹਾ ਆਪਣੇ ਨਾਵਲ 'ਗਿਰਵੀ ਹੋਏ ਮਨ' ਵਿਚ ਜਿਸ ਭਾਰਤੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਨਸਲਵਾਦ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਅਮਰੀਕੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਨਸਲਵਾਦ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਉਪਰ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਵਲ ਦਾ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਕਾਲੀ ਨਸਲ ਦੀ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਸਥਾਈ ਸਬੰਧਾਂ ਤੋਂ ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਕੁੜੀ ਦੀ ਕਾਲੀ ਨਸਲ ਉਸ ਤੋਂ ਨੀਵੀਂ ਹੈ। ਪੰਜਕੋਹਾ ਇਸ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਬੰਦ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਾਲੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਿਹੜੀ ਲੰਮੀ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਚੋਂ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਸਮਾਜਿਕ ਮਾਹੌਲ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਵੀ ਅਜਿਹੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਬੰਦ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਮੁੱਲਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ। ਦਰਸ਼ਨ ਧਰਿ ਆਪਣੇ ਨਾਵਲ 'ਘਰ ਤੇ ਕਰਮੇ' ਵਿਚ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਖੇਤਰ ਵਿੱਦਿਅਕ ਅਦਾਰੇ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਵਲ ਰਾਹੀਂ ਪਰਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿਚ ਆਈ ਤਬਦੀਲੀ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸੰਘਰਸ਼ ਸਮੇਂ ਸਮੁੱਚੀ ਗੋਰੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਿਰੋਧੀ ਨਹੀਂ। ਧੀਰ ਇਸ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਪੱਧਰ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।

ਹਰਜੀਤ ਅਟਵਾਲ 'ਸਾਊਥਹਾਲ' ਰਾਹੀਂ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਕਈ ਪਾਸਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਤੋਂ ਅਗਾਂਹ ਲੰਘ ਕੇ ਆਪਣਾ ਵਪਾਰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਵੱਲ ਅਹੁਲਦੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਵਪਾਰ ਵੀ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਖਾਣ ਪੀਣ ਦੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਾਪਰ ਵਿਚ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਆਪਣੇ ਅੰਤਰ-ਵਿਰੋਧ, ਪ੍ਰੰਪਰਾਗਤ ਜੀਵਨ ਵਿਹਾਰ, ਇੱਜ਼ਤ ਲਈ ਕੀਤੇ ਕਤਲ, ਔਰਤ ਮਰਦ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਨਾਵਲੀ ਪਲਾਟ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਪੱਛਮੀ ਗਲੈਮਰ 'ਚੋਂ ਉਪਜੇ ਦੁਖਾਂਤ ਨੂੰ ਸਹਿਜਤਾ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸੰਤੋਖ ਧਾਲੀਵਾਲ ਦਾ ਨਾਵਲ 'ਉਖੜੀਆਂ ਪੈੜਾਂ' ਹੈ। ਇਹ ਨਾਵਲ ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦੇ ਅਮਾਨਵੀ ਪੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਪਰਤਾਂ ਨੂੰ ਯੂਰਪ ਦੀ ਗਲੈਮਰੀ ਫਿਜ਼ਾ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਵਲ ਦੀ ਮੁੱਖ ਧੁਨੀ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ਾਂ ਅੰਦਰ ਵਧੀਆ ਜੀਵਨ ਜਿਊਣ ਦੀ ਅੰਨ੍ਹੀ ਲਾਲਸਾ 'ਚੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸੰਕਟ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਵੇਂ ਨਾਵਲ 'ਸਰਘੀ' ਨਾਲ ਨਸਲਵਾਦ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੁੱਦਿਆਂ ਨੂੰ ਉਠਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਵਲ ਦੀ ਪਾਤਰ ਪੈਟਰੀਸ਼ਾ ਨਸਲਵਾਦ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਸਗੋਂ ਉਸ ਦੀ ਧੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚਲੇ ਬੰਦ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਦੁਖਾਂਤ ਵੀ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਭੋਗਦੀ ਹੈ। ਪੱਛਮੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਕਾਟਵਾਂ ਰੂਪ ਇਸ ਨਾਵਲ ਦੀ ਧੁਨੀ ਵਿਚ ਸਮਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਪਰਵਾਸ ਵਿਚ ਰਚੇ ਜਾ ਰਹੇ ਨਾਵਲਾਂ ਵਿਚੋਂ ਦੋ ਨਾਵ ਵੱਖਰੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹਨ। ਇਹ ਨਾਵਲ ਆਪਣੀ ਵੱਖਰੀ ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਪੈਟਰਨ ਤੋਂ ਵੀ ਅਲੱਗ ਹਨ। ਪਹਿਲਾ ਨਾਵਲ ਨਿੰਦਰ ਗਿੱਲ ਦੀ ਰਚਨਾ 'ਗਿਰ ਰਿਹਾ ਗਰਾਫ' ਹੈ। ਇਹ ਨਾਵਲ ਸਵੀਡਨ ਸਮਾਜ ਦੀ ਨਵੀਂ ਸਫਬੰਦੀ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦਾ ਹੈ। ਸਵੀਡਨ ਵਿਚਲੇ ਸਨਅਤੀ ਇਨਕਲਾਬ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੰਕਟ-ਗ੍ਰਸਤ ਜੀਵਨ ਇਸ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿਚ ਹੈ। ਉਤਰ-ਸਨਅਤ ਯੁੱਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਮੰਡੀ ਦਾ ਸੰਕਟ ਕਈ ਹੋਰ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਕਟਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਉਪਜੀ ਬੇਰੋਜ਼ਗਾਰੀ ਵੇਸ਼ਵਾਗਮਨੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਸੋਵਿਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਵਿਖੰਡਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਚਮਕ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੈਰੀਨਾ ਐਡਰਸਨ ਅਤੇ ਉਸ ਵਰਗੀਆਂ ਹੋਰ ਕੁੜੀਆਂ ਇਸ ਕਿੱਤੇ ਵੱਲ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਨਾਵਲਕਾਰ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਧੀਨ ਫਰੀ ਸੈਕਸ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਟੁੱਟਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਾ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਮੁੱਚੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਕੈਰੀਨਾ ਮਾਨਵੀ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਨਾਵਲਕਾਰ ਇਸ ਦੀ ਤਰਕਸ਼ੀਲਤਾ ਕੈਰੀਨਾ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿਚੋਂ ਤਲਾਸ਼ਦਾ ਹੈ। ਦੂਜਾ ਨਾਵਲ ਸਾਧੂ ਬਿਨਿੰਗ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ 'ਜੁਗਤੂ' ਹੈ। ਇਹ ਨਾਵਲ ਕਿਸੇ ਇਕ ਪਾਤਰ ਦੀ ਥਾਂ ਸਮੂਹ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਹੈ। ਉਹ ਸਾਰੇ ਪਾਤਰ ਜੁਗਤੂ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਤੋਰ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਢਾਹ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਵਲ ਦਾ ਕੈਨਵਸ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਕੈਨੇਡਾ ਤੱਕ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਪ੍ਰੋ. ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ 'ਬਲਦੇ ਸਿਵਿਆਂ ਦਾ ਸੇਕ' ਅੰਦਰ ਪੰਜਾਬ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਦੁਖਾਂਤ ਨੂੰ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਪਰਵਾਸੀਆਂ ਤੱਕ ਫੈਲਾਅ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।

ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਗਲਪ ਵਿਚ ਨਾਵਲ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਕਹਾਣੀ ਨੇ ਵੀ ਸਮਾਜਿਕ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਬਦਲਦੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿਚ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਨਵੀਂ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਸੰਬੋਧਿਤ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਸਵਰਨ ਚੰਦਨ 'ਚਰਚ ਫਾਰ ਸੇਲ' ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ ਇਕ ਵੱਖਰੀ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਉਠਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਮੱਸਿਆ ਚਰਚ ਨੂੰ ਵੇਚਣ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਗੋਰੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਚਰਚ ਦੀ ਆਮਦਨੀ ਘਟਣ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸੇਲ ਤੇ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਚਰਚ ਨੂੰ ਖ੍ਰੀਦਣ ਲਈ ਏਸ਼ਿਆਈ ਧਰਮ ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਲੋੜਾਂ ਵਿਚ ਮੁਕਾਬਲਾ ਚੱਲ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਚੰਦਨ ਏਸ਼ਿਆਈ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਧਰਮਪ੍ਰਤੀ ਪਹੁੰਚ ਦੇ ਕੱਟੜਤਾ ਵਾਲੇ ਰੂਪ ਵੱਲ ਨਿੰਦਣੀ ਸੁਰ ਅਪਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵਿਚੋਂ ਗੋਰਿਆਂ ਦਾ ਉਦਾਰ ਰੂਪ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਲਗਨ ਵਿਚ ਕੋਈ ਕਮੀ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ। ਸੰਤੋਖ ਧਾਲੀਵਾਲ 'ਸਪਰਮ ਡੋਨਰ' 'ਮੁਆਫੀ' ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ ਗੋਰੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮਾਨਵੀ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। 'ਸਪਰਮ ਡੋਨਰ' ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਪਾਤਰ ਭਾਵੇਂ ਪਿਓ ਪੁੱਤ ਦੀ ਪਛਾਣ ਦੇ ਰਹੱਸ ਨਾਲ ਕਾਨੂੰਨ ਪ੍ਰਤੀ ਪਾਬੰਧ ਹਨ ਪ੍ਰੰਤੂ ਮਾਨਵੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਪਤਾ ਲੱਗਣ ਤੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਪ੍ਰਤੀ ਅੰਤ ਦਾ ਮੋਹ ਪਾਲਦੇ ਹਨ, ਵੀਨਾ ਵਰਮਾ 'ਫਰੰਗੀਆਂ ਦੀ ਨੂੰਹ' ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜੀ ਰੁਤਬੇ ਨੂੰ ਇੱਜ਼ਤ ਦਾ ਮੁਹਾਵਰਾ ਬਣਾ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਇੰਗਲੈਂਡ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਮਰਦ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਤੀਆਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਵੀਨਾ ਵਰਮਾ ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ ਔਰਤ ਦੀ ਬਾਗੀ ਸੁਰ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰ ਵਿਚ ਰੱਖਦੀ ਹੋਈ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸਕ ਜੀਵਨ ਮੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਉਭਾਰਦੀ ਹੈ। ਉਸੇ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਔਰਤ ਦੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਮਾਡਲ ਪੱਛਮੀ ਜੀਵਨ ਜਾਂਚ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੈ। ਇਸ ਮਾਡਲ ਨੂੰ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਕਰਨ ਲਈ ਉਹ ਕਬੀਲਾਈ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਵਾਹਨ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਔਰਤ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦੀ ਸਥਾਪਤੀ ਲਈ ਮਰਦ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਬਗਾਵਤ ਕਰਨ ਲਈ ਮਰਦਾਵੀ ਅੰਹਿ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਫਰੰਗੀਆਂ ਦੀ ਨੂੰਹ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਥਾਂ ਖਾਨਦਾਨੀ ਉੱਚਤਾ ਨਾਲ ਹੈ। ਇਸ ਸੋਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਬਣੀ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਕੇ ਨਵੇਂ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪਰਵਾਸ ਵਿਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲ ਮੁੱਢਲੇ ਦੌਰ ਵਿਚ ਨਸਲੀ ਵਿਤਕਰੇ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਸੀ। ਵੀਨਾ ਵਰਮਾ ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰੰਪਰਾਗਤ ਪਰਵਾਸੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਉਲੰਘ ਕੇ ਨਵੇਂ ਪੜਾਅ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਹਰਜੀਤ ਅਟਵਾਲ 'ਕਮਾਈ' ਕਹਾਣੀ ਰਾਹੀਂ ਗੈਰ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤਕ ਸਬੰਧਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਨੂੰ ਚਿਤਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਤਿੰਨੇ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਬਰਤਾਨਵੀ ਪਰਵਾਸ ਵਿਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਹਨ। ਬਰਤਾਨੀਆਂ ਵਿਚਲਾ ਪੰਜਾਬੀ ਕੈਨੇਡਾ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਵਾਲੇ ਪਰਵਾਸੀਆਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਨਸਲਪ੍ਰਸਤੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਵਤੀਰੇ ਵਿਚੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਹੋਈ। ਕੈਨੇਡਾ ਵਿਚਲੇ ਪਰਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਘੱਟ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਾਲ ਭੋਗਣੀ ਪਈ। ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਮੂਲਵਾਸੀ ਇਸ ਭਾਵਨਾ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਸਨ। ਕੈਨੇਡਾ ਵਿਚਲੀ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਵੱਖਰੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਲਿਆ। ਕੈਨੇਡਾ ਵਿਚਲੇ ਕਹਾਣੀਕਾਰਾਂ ਨੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਕੈਨੇਡਾ ਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਹਾਂ-ਪੱਖੀ ਰੁਝਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬੜੀ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਾਲ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਨਵੇਂ ਪਾਸਾਰ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਮਨਪਾਲ ਸਾਰਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਸਮੱਗਰੀ ਦਾ ਅਧਾਰ ਬਣਾਇਆ ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਗੋਰੀ ਨਸਲ ਦੇ ਕਨੇਡੀਅਨ ਪਾਤਰ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ 'ਹਿਪੋਕ੍ਰਿਟ' ਅਤੇ 'ਮਕਸਦ' ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕਨੇਡੀਅਨ ਜੀਵਨ ਦੇ ਵੱਖਰੇ ਪਹਿਲੂ ਉਭਾਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪਹਿਲੂ ਮਾਨਵੀ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਸੁੱਚੀਆਂ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਣਾਏ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਸ ਵਿਚ ਦੂਜੇ ਦੀ ਨਿਰਸੁਆਰਥ ਸੇਵਾ ਕਰਨਾ, ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਖਾਹਿਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠ ਕੇ ਪਰਸੁਆਰਥ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਅਮਨਪਾਲ ਸਾਰਾ ਗੋਰੇ ਸਮਾਜ ਪ੍ਰਤੀ ਬਣੀ ਮਿਥ ਨੂੰ ਤੋੜਦਾ ਹੈ। 'ਹਿਪੋਕ੍ਰਿਟ' ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ ਨੇਟਿਵ ਇੰਡੀਅਨ ਦੇ ਇਕ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਸੈਂਟਰ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਗੋਰੇ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਪਰਸੁਆਰਥ ਦੀ ਉੱਤਮ ਮਿਸਾਲ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਹੀ 'ਮਕਸਦ' ਕਹਾਣੀ ਵਿਚੋਂ ਉਭਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਅਮਨਪਾਲ ਸਾਰਾ ਪਰਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰੰਪਰਾਗਤ ਗਲਪੀ ਬਿੰਬ ਦੇ ਘੇਰੇ ਨੂੰ ਤੋੜ ਕੇ ਨਵੇਂ ਦੌਰ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕੈਨੇਡਾ ਦਾ ਹੀ ਇਕ ਹੋਰ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਵਿਲੱਖਣ ਗਲਪੀ ਸ਼ੈਲੀ ਕਾਰਨ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਹੈ। ਉਹ 'ਟਾਵਰਜ਼' ਕਹਾਣੀ ਨਾਲ ਨਵੇਂ ਦੌਰ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਹੇਰਵੇ, ਪੀੜ੍ਹੀ ਪਾੜੇ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸੰਕਟਾਂ ਵਰਗੇ ਮਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ਉਲੰਘ ਕੇ ਅਮਰੀਕਾ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਆਪ ਸਿਰਜੇ ਉੱਚੇ ਟਾਵਰਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਡੂੰਘੇ ਮਾਨਵੀ ਸੰਕਟਾਂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਹੈਂਕੜ ਵਿਚੋਂ ਉਪਜੀ ਲੋਕਾਈ ਦੀ ਪੀੜਾ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿਚ ਹੈ। ਸ਼ਾਂਤੀ ਸਮੇਂ ਜਿਹੜੇ ਟਾਵਰਜ਼ ਆਮ ਅਮਰੀਕੀ ਲਈ ਹੈਂਕੜ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸਨ ਹੁਣ ਉਹੀ ਤਬਾਹੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਏਸ਼ਿਆਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਨੀਤੀ ਅਤੇ ਉਸ 'ਚ ਉਪਜਿਆ ਸੰਕਟ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦਾ ਅਧਾਰ ਬਣਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਵੀ ਵੱਖਰੀ ਖੜ੍ਹੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ।

ਅਮਰੀਕੀ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ ਰਲੇਵੇਂ ਦੀ ਸੁਰ ਤਿੱਖੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ ਹੈ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਸਮੁੱਚੇ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਪਰਵਾਸੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਾਸਾਰਾਂ ਤੇ ਲਾਗੂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਅਜੇ ਵੀ ਸਥਾਨਕ ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਟਕਰਾਅ, ਆਪਣੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨਾਲੋਂ ਟੁੱਟਣ ਦਾ ਦੁਖਦ ਅਹਿਸਾਸ, ਕਮਾਈ ਕਰਨ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਕਾਰਨ ਦੱਬੇ ਹੋਏ ਅਰਮਾਨ ਅਤੇ ਉਦਰੇਵੇਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਪਰਤਾਂ ਨਾਲੋਂ ਨਾਲ ਚਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਭਾਰੂ ਸੁਰ ਗੋਰੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮਾਨਵੀ ਪਹਿਲੂ ਕਾਮੁਕ ਬਿੰਬ ਦੇ ਵਿਗਠਨ ਵਰਗੇ ਹਾਂ-ਪੱਖੀ ਪੱਖ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਅਮਰੀਕਾ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਇਕ ਪਾਸਾਰ ਗੋਰੇ ਸਮਾਜ ਸਬੰਧੀ ਬਣੀ ਮਿੱਥ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਮਿੱਥਾਂ ਵਿੱਥ ਵਿਚੋਂ ਉਪਜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਗੋਰੀਆਂ ਦੀ ਨੈਤਿਕਤਾ ਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਚਿੰਨ, ਵਿਹਾਰ ਵਿਚ ਭਾਰੂ ਕਾਮੁਕਤਾ, ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਵਿਚ ਭਾਵੁਕਤਾ ਵਰਗੀਆਂ ਮਿੱਥਾਂ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹਨ। ਡਾ. ਜਗਜੀਤ ਬਰਾੜ ਦੀ ਕਹਾਣੀ 'ਚਿੱਟੀ ਕਬੂਤਰੀ' ਇਸੇ ਮਿੱਥ ਦਾ ਵਿਸਰਜਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਅਤੇ ਬਿਰਤਾਂਤਕਾਰ ਭਾਗ ਸਿੰਘ ਹੈ ਉਹ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਹੇ ਤੋਂ ਅਮਰੀਕਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਜੱਸੀ ਦੀ ਗੈਰ-ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀ ਦੋਸਤ ਲੀਸ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸੰਚਾਰ ਆਪਣੀ ਲਿਪਸਟਿਕ ਰਾਹੀਂ ਕਾਗਜ਼ ਤੇ ਬਣਾਏ ਚਿੱਤਰਾਂ ਤੋਂ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਣ ਦੀ ਥਾਂ ਬਾਥਰੂਮ ਵਿਚ ਰੱਖੇ ਫੁੱਲਦਾਨ ਵਿਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਰਹੱਸ ਤੋਂ ਪਰਦਾ ਉੱਠਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਭਾਗ ਸਿੰਘ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ "ਗੋਰੀ ਦੀ ਜਿਹੜੀ ਤਸਵੀਰ ਤੇਰੇ ਸਿਰ ਤੇ ਹੈ ਹੁਣ ਉਸਨੂੰ ਵੀ ਅੱਗ ਲਾ ਦੇ" ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਗੋਰੇ ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਇਕ ਸਾਂਝ ਬਣਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਂਝ ਸਮਾਜਿਕ ਗਤੀ ਦੀ ਨਵੀਂ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚੋਂ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਪ੍ਰੋ. ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਕਹਾਣੀ ਰੇਸ, ਕਲਾਸ ਅਤੇ ਜੰਗ ਵਿਚੋਂ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਤੇ ਹੋਏ ਹਮਲੇ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਚਿਤਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਜੰਗ ਦੇ ਸੰਕਟ ਨੂੰ ਆਪ ਅਮਰੀਕੀ ਅਤੇ ਪਰਵਾਸੀ ਸਾਂਝੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਭੋਗਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ੋਸ਼ਿਤ ਨਸਲਾਂ ਅਤੇ ਕੌਮੀਅਤਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹਨ। ਐਨ ਕੌਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ 'ਆਵਾਜ਼ ਆਵਾਜ਼ ਹੈ' ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਗੋਰੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਚਿੱਤਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਔਰਤ ਪ੍ਰਤੀ ਅਪਣਾਈ ਅਮਾਨਵੀ ਸੋਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਪਾਤਰ ਦਰਸ਼ਨ ਅਮਰੀਕਾ ਰਹਿੰਦੇ ਯੁਵਰਾਜ ਨਾਲ ਵਿਆਹੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਉਸ ਤੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਪੁਲਿਸ ਫੋਨ ਸੁਣ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕਾਰਵਾਈ ਸਮੇਂ ਪੂਰੀ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਵਰਤਦੀ ਹੈ, ਫੋਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਣ ਤੇ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸਿਰਫ ਅਵਾਜ਼ ਸੁਣੀ ਹੈ। ਅਵਾਜ਼, ਅਵਾਜ਼ ਹੈ।

ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਗਲਪ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਮੁੱਢਲੇ ਪੜ੍ਹਾਵਾਂ ਭੂ-ਹੇਰਵੇ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਟਕਰਾਅ ਅਤੇ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਲੰਘ ਕੇ ਇਕ ਸਮਨਵੇਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਅਮਲ ਪਿਛੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਇਕ ਨਿੱਗਰ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਹੈ। ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੀਆਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਇਸ ਅਮਲ ਵਿਚ ਇਤਿਹਾਸਕ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਸਥਿਤੀਆਂ 'ਚੋਂ ਉਪਜੇ ਪਰਵਾਸੀ ਗਲਪ ਵਿਚੋਂ ਨਵੇਂ ਪਾਸਾਰਾਂ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਪਾਸਾਰਾਂ ਨਾਲ ਪਰਵਾਸੀ ਗਲਪ ਪ੍ਰੰਪਰਾਗਤ ਦਾਇਰਿਆਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਕੇ ਨਵੇਂ ਦਾਇਰੇ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇਹ ਪਾਸਾਰ ਪਰਵਾਸੀ ਗਲਪ ਦੇ ਨਵੇਂ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਸੂਚਕ ਹਨ।

ਭਾਰਤ ਦਾ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਦਾ ਕਵੀ: ਬਾਹਸ਼ਾ - ਜਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਔਲ਼ਖ

ਬਾਹਸ਼ਾ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਦਾ ਬਹੁਤ ਉੱਤਮ ਕਵੀ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਲਿਖੇ ਨਾਟਕ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੁਝ ਖੇਤਰਾਂ 'ਚ ਲੋਕ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅੰਗ ਬਣ ਗਏ, ਪਰ ਅਜੀਬ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਮਹਾਨ ਕਵੀ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਲੋਕ ਜਾਣਦੇ ਹਨ।
ਬਾਹਸ਼ਾ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਬਹੁਤੇ ਵੇਰਵੇ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੇ। ਪਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਾਹਸ਼ਾ ਦਾ ਜਨਮ ਈਸਾ ਤੋਂ ੨੦੦ ਵਰ੍ਹੇ ਪੂਰਵ ਨੇਪਾਲ 'ਚ ਹੋਇਆ। ਬਾਹਸ਼ਾ ਦੀ ਰਚਨਾ ਤੋਂ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ 'ਚ ਮਿਲਦੀ ਅਮੀਰ ਅਤੇ ਵਿਕਸਿਤ ਨਾਟਕ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਬਾਹਸ਼ਾ ਦਾ ਜੀਵਨਕਾਲ ੩੦੦ ਨੂੰ ਪੂਰਵ ਮੰਨਿਆ ਹੈ।
ਇਹ ਉੱਚਗੁਣਵੱਤਾ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਕਵੀ/ਨਾਟਕਕਾਰ ਕਈ ਸਦੀਆਂ ਤੱਕ ਅਣਗੌਲਿਆ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਬਾਰੇ ੯ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ 'ਚ 'ਕਾਵਿਆਮਿਮਾਸਾ' ਨਾਮ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। 'ਕਾਵਿਆਮਿਮਾਸਾ' ਨਾਮ ਦੇ ਗੰ੍ਰਥ ਦਾ ਲੇਖਕ ਰਾਜਸ਼ੇਖਰ ਸੀ ਜੋ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਮਹਾਨ ਕਵੀ-ਨਾਟਕਕਾਰ ਅਤੇ ਸਮੀਖਿਆਕਾਰ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਰਾਜਸ਼ੇਖਰ ਨੇ ਬਾਹਸ਼ਾ ਦੇ ਨਾਟਕ 'ਸਵਪਨਵਸਦਾਤਾ' ਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਆਪਣੇ ਗ੍ਰੰਥ 'ਕਾਵਿਆਮਿਮਾਸਾ' 'ਚ ਕੀਤੀ।
੧੯੧੨ ਈਸਵੀ 'ਚ ਸਵਰਗੀ ਨਾਟਕਕਾਰ ਮਹਾਮਓਪੋਧਿਆਏ ਨੇ ਤ੍ਰਿਵੇਂਦਰਮ 'ਚ ੧੩ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨਾਟਕਾਂ ਦਾ ਮੰਚਨ ਕੀਤਾ। ਇਹਨਾਂ 'ਚ ਬਾਹਸ਼ਾ ਦਾ ਨਾਟਕ ਸਵਪਨਵਸਦਾਤਾ ਵੀ ਸੀ। ਭਾਵੇਂ ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨਾਟਕ ਦੇ ਬਾਹਸ਼ਾ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੋਣ ਤੇ ਇਤਰਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਸਭਨਾਂ ਨੇ ਇਕ ਮੱਤ ਨਾਲ ਇਸ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਬਾਹਸ਼ਾ ਦੀ ਰਚਨਾ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ।
ਬਾਹਸ਼ਾ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨਤਾ ਇਕ ਗੱਲੋਂ ਵੀ ਸਾਬਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਕਿਸੇ ਨਾਟ ਸ਼ਾਸ਼ਤਰ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਜੋ ਇਹ ਸਾਬਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਾਹਸ਼ਾ ਦਾ ਜਨਮਸਥਾਨ ਨਾਟ-ਸਸ਼ਤਰ ਲਿਖੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਹੈ।
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਖੇਡੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ 'ਊਰੂਬੰਗਾ' ਅਤੇ 'ਕਾਰਨਬਰਾ' ਦੋ ਮਸ਼ਹੂਰ ਨਾਟਕ ਹਨ। ਇਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨਾਟਕ ਤ੍ਰਾਸਦਿਕ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਉਰੂਬੰਗਾ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ। ਜਿਸਦਾ ਅਸਲ ਨਾਇਕ ਦੁਰਯੋਧਨ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਨਾਟਕ ਵਿਚ ਦੁਰਯੋਧਨ ਆਪਣੇ ਅਤੀਤ ਤੇ ਪਛਤਾਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸਦੀਆਂ ਦੋਵੇਂ ਲੱਤਾਂ ਚਕਨਾਚੂਰ ਹਨ ਤੇ ਉਹ ਵਿਆਕੁਲਤਾ ਨਾਲ ਮੌਤ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਦੁਰਯੋਧਨ ਨੂੰ ਬਾਹਸ਼ਾ ਨੇ ਇਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਚਿਤਰਿਆ ਹੈ ਕਿ ਨਫਰਤ ਦਾ ਪਾਤਰ ਦੁਰਯੋਧਨ ਹਮਦਰਦੀ ਦਾ ਲਖਾਇਕ ਬਣ ਗਿਆ। ਉਸਦੇ ਬਾਕੀ ਪਾਤਰਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਭਾਵੁਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਉਲੇਖ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਪਛਤਾਵੇ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਜੋ ਇਸ ਨਾਟਕ ਰਾਹੀਂ ਦਰਸਾਈ ਗਈ ਹੈ ਦੀ ਉਦਾਹਰਣ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ।
'ਕਰਨ ਬਰਾ' ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੇ ਇਕ ਹੋਰ ਪਾਤਰ ਕਰਨ ਦੇ ਦੁਖਦਾਈ ਅੰਤ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ। ਇਥੇ ਵਰਣਨਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਬਾਹਸ਼ਾ ਦੇ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿਚ 'ਨਾਟ ਸਾਸ਼ਤਰ' ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਬਿਲਕੁਲ ਪਾਲਣਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਕਿਉਂਕਿ ਨਾਟ ਸਾਸ਼ਤਰ ਅਨੁਸਾਰ ਮੰਚ ਤੇ ਸਰੀਰਕ ਤਸ਼ੱਦਦ ਦਿਖਾਉਣਾ ਵਰਜਿਤ ਹੈ, ਪਰ ਬਾਹਸ਼ਾ ਨੇ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਸਰੀਰਕ ਤਸ਼ੱਦਦ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਆਪਣੇ ਨਾਟਕਾਂ 'ਚ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ 'ਕਰਨ ਬਰਾ' ਨਾਟਕ ਦਾ ਅੰਤ ਬੇਹੱਦ ਦੁਖਦਾਈ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਨਾਟ ਸਾਸ਼ਤਰ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਨਾਟਕਾਂ ਦਾ ਦੁਖਦਾਈ ਅੰਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ।
ਬਾਹਸ਼ਾ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਅਤੇ ਉਸਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਾਲੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਾਟਕਕਾਰਾਂ ਨੇ ਰਮਾਇਣ ਅਤੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ 'ਚੋਂ ਚਰਿੱਤਰ ਲੈ ਕੇ ਨਾਟਕ ਲਿਖੇ। ਉਹਨਾਂ ਨਾਟਕਕਾਰਾਂ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਇਕਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੇ ਨਾਟਕਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਬਣਾਇਆ। ਪਰ ਬਾਹਸ਼ਾ ਦੇ ਨਾਟਕਾਂ ਦੀ ਖਾਸੀਅਤ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਉਰਪੋਕਤ ਨਾਟਕਾਂ ਦੇ ਖਲਨਾਇਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਟਕਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਾਇਕ ਵਾਂਗ ਕਾਮਯਾਬੀ ਨਾਲ ਚਿਤਰਿਆ। ਉਸਦੇ ਨਾਟਕ ਲਿਖਣ ਦੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਸੀ ਕਿ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਹਮਦਰਦੀ ਖਲਨਾਇਕ ਨਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ। ਉਹ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਕਹਾਣੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕਦੀ ਵੀ ਕਹਾਣੀ ਤੇ ਬੰਦਿਸ਼ ਨਾ ਲਾਉਂਦਾ ਸਗੋਂ ਪੂਰੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਨਾਲ ਵਿਚਰਦਾ। ਰਮਾਇਣ ਵਰਗੇ ਕਾਵਿ ਵਿਚ ਸੱਚਾਈ ਤ੍ਰਾਸਦਿਕ ਘਟਨਾ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ, ਕੈਕਈ ਵੀ ਹਾਂ ਪੱਖੀ ਕਿਰਦਾਰ 'ਚ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। 'ਪ੍ਰਰਿਤਮਾ' ਅਤੇ 'ਅਭਿਸ਼ੇਕ' ਉਸਦੇ ਰਮਾਇਣ ਆਧਾਰਿਤ ਨਾਟਕ ਹਨ।
'ਸਵਪਨਵਾਸਵਦਾਤਨ', 'ਮੱਧਿਆਮਾ ਵਾਇਯੋਗਾ', 'ਦੱਤਾ', 'ਊਰੁਬੰਗਾ', 'ਕਰਨ ਬਰਾ' ਉਸਦੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਅਧਾਰਿਤ ਨਾਟਕ ਹਨ। ਉਸਨੇ ਸਿਰਫ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਆਧਾਰਿਤ ਨਾਟਕ ਹੀ ਨਹੀਂ ਲਿਖੇ। ਉਸਦਾ ਲਿਖਿਆ ਨਾਟਕ 'ਅਵੀਮਾਰਕਇਆ' ਪਰੀ ਕਹਾਣੀ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਟਕ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਫਿਲਮ ਨਿਰਮਾਤਾ ਮਨੀਸ਼ੰਕਰ ਨੇ ੧੯੯੪ ਈਸਵੀ 'ਚ ਫਿਲਮ 'ਦੀ ਕਲਾਊਡ ਡੋਰ' ਬਣਾਈ। 'ਦਰਿਦਦਾਚਾਰੂਦਾਤਾ' ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ੧੯੮੪ ਈਸਵੀ 'ਚ ਬਣੀ ਫਿਲਮ 'ਉਤਸਵ' 'ਚ ਦੁਹਰਾਇਆ ਗਿਆ।
ਪਰਾਤਿਜਨਾ-ਯਾਉਗਾਂਦਯਾਨ ਅਤੇ 'ਸਵਪਨ-ਵਸਵਦਾਤਾ' ਉਸਦੇ ਦੋ ਮਸ਼ਹੂਰ ਨਾਟਕ ਹਨ। ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਨਾਟਕ 'ਬੁੱਧ' ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ 'ਰਾਜਾ ਉਦਿਅਮ' ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹਨ। ਸਵਧਨਾਵਸਤਦਾਤਾ ਰਾਜਾ ਉਦਿਯਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰੇਮ ਕਥਾ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ। ਜਦੋਂਕਿ ਦੂਜੇ ਨਾਟਕ ਵਿਚ ਯਾਂਉਗੇਂਦਰਯਾਨ ਇਕ ਮੰਤਰੀ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੇ ਰਾਜੇ ਦੀ ਲੜਾਈ 'ਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਕੱਟੜ ਦੁਸ਼ਮਣ ਮਗਧ ਦੇ ਰਾਜੇ ਨਾਲ ਸੁਲਹਾ ਕਰਵਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮੰਤਰੀ ਬਾਅਦ 'ਚ ਰਾਜਕੰਨਿਆ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਬਾਹਸ਼ਾ ਦੇ ਨਾਟਕ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ 'ਚ ਵੀ ਅਨੁਵਾਦ ਹੋਏ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤੀ ਥੀਏਟਰ ਦੀ ਖਿੱਚ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਨ।
ਊਰੂਬੰਗਾ
---------
ਊਰੂਬੰਗਾ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ। ਨਾਟਕ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਸਿਪਾਹੀ ਲੜਨ ਦੀ ਮੁਦਰਾ 'ਚ ਹਨ। ਇਹ ਭੀਮ ਅਤੇ ਦੁਰਯੋਧਨ ਵਿਚ ਖੂਨੀ ਲੜਾਈ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਲੜਾਈ ਦੌਰਾਨ ਦੁਰਯੋਧਨ ਭੀਮ ਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਡੇਗ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਭੀਮ ਨਿਹੱਥਾ ਜੋ ਧਰਤੀ ਤੇ ਡਿੱਗਾ ਪਿਆ ਹੈ। ਪਰ ਦੁਰਯੋਧਨ ਭੀਮ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਗੋਂ ਲੜਾਈ ਦਾ ਸਾਰਾ ਦੋਸ਼ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਮੂੰਹ 'ਚ ਪਾਂਡਵਾਂ ਲਈ ਹਮਦਰਦੀ ਦੇ ਬੋਲ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ।
ਪਰ ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਦੂਜੇ ਪਾਂਡਵ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਦੁਰਯੋਧਨ ਤੇ ਵਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਵਾਰ ਨਾਲ ਦੁਰਯੋਧਨ ਡਿੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।
ਉਸਦੇ ਪੱਟ ਚਕਨਾਚੂਰ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਉਹ ਇਸ ਤਰਸਯੋਗ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਵੀ ਉਹ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ ਦਿੰਦਾ ਪਾਂਡਵਾਂ ਲਈ ਹਮਦਰਦੀ ਦੇ ਬੋਲ ਉਚਾਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਭਾਵੁਕ ਬੋਲਾਂ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੀ ਕਸ਼ਟਦਾਇਕ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਦੁਰਯੋਧਨ ਦਾ ਪਿਤਾ ਮੰਚ ਤੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵੇਖਣ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਦੁਰਯੋਧਨ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਦੁੱਖ ਹੈ ਕਿ ਟੁੱਟੇ ਹੋਏ ਪੱਟਾਂ ਕਾਰਨ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਉੱਠ ਕੇ ਕੇ ਪ੍ਰਣਾਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਨਾਟਕ ਉਸ ਵੇਲੇ ਅੰਤਾਂ ਦੇ ਭਾਵੁਕ ਪਸਾਰ ਵਾਲਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਦੁਰਯੋਧਨ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਮੰਚ ਤੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਗੋਦੀ ਵਿਚ ਬੈਠਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਦੁਰਯੋਧਨ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਦੁੱਖ ਹੈ ਕਿ ਚਕਨਾਚੂਰ ਹੋਏ ਪੱਟਾਂ ਕਾਰਨ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਗੋਦੀ 'ਚ ਨਹੀਂ ਬਿਠਾ ਸਕੇਗਾ।
ਦੁਰਯੋਧਨ ਤਾਂ ਕਸਟਦਾਇਕ ਹਾਲਤਾਂ 'ਚ ਮਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਅਸ਼ਵਧਾਮਾ ਇਕਦਮ ਅੱਗੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਪਾਂਡਵਾਂ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੁਰਯੋਧਨ ਦੇ ਪੁੱਤਰ 'ਦੁਰਯਆ' ਨੂੰ ਗੱਦੀ ਤੇ ਬਿਠਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਮਾਲ ਦੀ ਤਕਨੀਕ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਬਾਹਸ਼ਾ ਨਫਰਤਯੋਗ ਪਾਤਰ ਦੁਰਯੋਧਨ ਨੂੰ ਨਾਇਕ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਵੀ /ਨਾਟਕਕਾਰ ਆਪਣੀ ਕਮਾਲ ਦੀ ਤਕਨੀਕ ਕਾਰਨ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਕਾਰਨ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਜਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਔਲ਼ਖ, ਪਿੰਡ ਤੇ ਡਾਕ. ਕੋਹਾਲੀ , ਜਿਲਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ

ਸੱਚੀ ਕਹਾਣੀ: ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਜੀਰਾਂਦ -ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰ



ਘੁੱਗ ਵੱਸਦੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਸਵੇਰੇ ਸਵੇਰੇ ਹਾਹਾਕਰ ਮਚੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਹਰ ਕੋਈ ਸਹਿਮਿਆ ਤੇ ਉਦਾਸ ਸੀ। ਹੁੰਦਾ ਵੀ ਕਿਉਂ ਨਾ, ਐਡੀ ਵੱਡੀ ਅਨਹੋਣੀ ਜੋ ਹੋਈ ਸੀ। ਪੰਡਿਤ ਲਭੂ ਰਾਮ ਦਾ ਜਵਾਨ ਪੁੱਤਰ ਰਮੇਸ਼ ਜੋ ਸ਼ਹਿਰ ਕਿਸੇ ਕਾਰਖਾਨੇ 'ਚੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਰਾਤੀਂ ਘਰੇ ਨਹੀ ਸੀ ਆਇਆ। ਸਵੇਰੇ ਮੂੰਹ ਹਨੇਰੇ ਲਭੂ ਰਾਮ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਆ ਖੜਕਾਇਆ। ਲਭੂ ਰਾਮ ਦੇ ਬੂਹਾ ਖੋਲਦੇ ਹੀ ਹੋਸ਼ ਉੱਡ ਗਏ। ਹੋਸ਼ ਉਡਦੇ ਵੀ ਕਿਉਂ ਨਾ। ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰ ਕਦੀ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਕਦੀ ਪੈਰ ਨਾ ਪਾਏ ਹੋਣ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰ ਪੁਲਿਸ ਉਹ ਵੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲੇ। ਸਿਪਾਹੀ ਭਲਾ ਸੀ ਉਸਨੇ ਲਭੂ ਰਾਮ ਨੂੰ ਇਕ ਪਾਸੇ ਕਰਕੇ ਦੱਸਿਆ ਪੰਡਿਤ ਜੀ ਤੁਹਾਡਾ ਮੁੰਡਾ ਰਮੇਸ਼ ਰਾਤੀਂ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲੇ 'ਚੋਂ ਮਾਰਿਆ ਗਇਆ। ਉਸ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਸਾਥੀ ਭੱਜਣ 'ਚ ਸਫਲ ਹੋ ਗਏ। ਜਵਾਨ ਪੁੱਤ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਖਬਰ ਸੁਣ ਲਭੁ ਰਾਮ ਸੁੰਨ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਹਨੇ ਚਿਰ ਨੂੰ ਆਂਢੀ- ਗੁਆਂਢੀ ਤੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਮੋਹਤਬਰ ਬੰਦੇ ਵੀ ਸਰਪੰਚ ਸਮੇਤ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਸਿਪਾਹੀ ਨੇ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਸਰਪੰਚ ਨੂੰ ਦੱਸੀ ਤਾਂ ਸਰਪੰਚ ਵੀ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਜਿਸ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਕਦੀ ਕੁੱਤੇ ਨੂੰ ਸੋਟੀ ਨਾ ਮਾਰੀ ਹੋਵੇ ਉਹ ਅਤਿਵਾਦੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਹਜ਼ਮ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਰਹੀ। ਘਰ ਵਿਚ ਸੋਗ ਦੀ ਲਹਿਰ ਦੌੜ ਗਈ। ਵਿਚਾਰੀ ਕੁਸ਼ੱਲਿਆ ਧਾਹਾਂ ਮਾਰ ਰੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਜਦੋਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰੀ ਅਤਿਵਾਦ ਦੀ ਹਨੇਰੀ ਝੁਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਸਾਰੀਆਂ ਬਰਾਦਰੀਆਂ ਦੇ ਲੋਕ ਰਲ ਮਿਲ ਰਹਿ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਦੁੱਖ ਸੁੱਖ ਦੇ ਭਾਈਵਾਲ, ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਚੱਲੀਆਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਪ੍ਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੀ ਲੜੀ 'ਚ ਪਹੁੰਚੇ ਹੋਏ ਲੋਕ।
ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਛੇ ਸੱਤ ਘਰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਸਨ। ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਵੱਡੇ ਵਡੇਰੇ ਮੁੱਢ ਕਦੀਮਾਂ ਤੋਂ ਇਸ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਵਸਦੇ ਆ ਰਹੇ ਸਨ। ਸਾਰੇ ਨੌਕਰੀ ਪੈਸਾ ਤੇ ਸਿਰਫ ਲਭੂ ਰਾਮ ਹੀ ਆਪਣੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਤੋਂ ਚੱਲੀ ਆ ਰਹੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਪੰਜ ਛੇ ਕਿੱਲੇ ਜ਼ਮੀਨ, ਜਿਸ ਨਾ ਉਸਦਾ ਗੁਜਰ ਬਸਰ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਬਰਾਦਰੀ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਪੰਜ ਚਾਰ ਪਰਿਵਾਰ ਜਾਨ ਬਚਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਪਿੰਡ ਛੱਡ ਸ਼ਹਿਰ ਜਾ ਵੱਸੇ। ਸਿਰਫ ਲਭੂ ਰਾਮ ਹੀ ਆਪਣੇ ਪੁਰਖਿਆ ਦਾ ਪਿੰਡ ਛੱਡਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ। ਲਭੂ ਰਾਮ ਮੁੱਢ ਤੋਂ ਹੀ ਰੱਬ ਦਾ ਭਓ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ ਸ਼ਰੀਫ ਇਨਸਾਨ ਸੀ। ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲੇ ਉੱਠ ਕੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਸਾਹਿਬ ਜਾਣਾ ਉਸਦਾ ਨਿੱਤ ਦਾ ਕਰਮ ਸੀ। ਹਰ ਦੁੱਖ ਸੁੱਖ ਵੇਲੇ ਉਹ ਗੁਰੂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈਂਦਾ। ਮੱਥਾ ਟੇਕਣ ਬਾਅਦ ਹੀ ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਿੱਤ ਦੇ ਕਾਰ ਵਿਹਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨਾ। ਛੋਟਾ ਮੁੰਡਾ ਨੰਦਾ ਅਤੇ ਆਪ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੰਮ ਕਰਕੇ ਘਰ ਆਉਂਦੇ ਪੱਠੇ ਦੱਥੇ ਕਰਕੇ ਲਭੂ ਰਾਮ ਸ਼ਾਮ ਵੇਲੇ ਰਹਿਰਾਸ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਲਵਾਉਣੀ ਕਦੀ ਨਾ ਭੁੱਲਦਾ। ਉਸਦਾ ਇਹ ਨਿੱਤਨੇਮ ਵੇਲੇ ਤੋਂ ਚੱਲਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਰਮੇਸ਼ ਦੇ ਮਰਨ ਪਿਛੋਂ ਸਾਰੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਉਪਰੰਤ ਲੋਕਾਂ ਤੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨੇ ਬਥੇਰਾ ਜ਼ੋਰ ਲਾਇਆ ਕਿ ਥੋੜੇ ਚਿਰ ਲਈ ਸ਼ਹਿਰ ਚਲੇ ਜਾਓ। ਅਮਨ ਅਮਾਨ ਹੋਣ ਪਿਛੋਂ ਫਿਰ ਵਾਪਸ ਆ ਜਾਣਾ। ਲਭੂ ਨਾ ਮੰਨਿਆ। ਉਹ ਤਾਂ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਆਪਣੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਨਾਲ। ਜਵਾਨ ਪੁੱਤ ਦੀ ਮੌਤ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਨਿਰਾਸ਼ ਜਰੂਰ ਕੀਤਾ। ਪਰ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਤੇ ਉਸਦਾ ਭਰੋਸਾ ਅਜੇ ਵੀ ਅਟੱਲ ਸੀ। ਪੁੱਤ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਫਿਰ ਖੇਤੀ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿਚ ਰੁਝਾ ਲਿਆ। ਜੇ ਫਿਰ ਵੀ ਯਾਦਾਂ ਪਿੱਛਾ ਨਾ ਛੱਡਦੀਆਂ ਤਾਂ ਉਹ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦਾ ਸਿਮਰਨ ਕਰਨ ਲਗਦਾ।
ਇਕ ਦਿਨ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਖੇਤੋਂ ਆ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਮੱਥਾ ਟੇਕ ਘਰ ਜਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦਾ ਛਕ ਦੋਵੇਂ ਪਿਓ ਪੁੱਤ ਥੱਕੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਬੱਤੀਆਂ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਸੌਂ ਗਏ। ਅਚਾਨਕ ਅੱਧੀ ਰਾਤੀਂ ਬੂਹਾ ਖੋਲ ਲਿਆ। ਡਰੇ ਹੋਏ ਲਭੂ ਰਾਮ ਨੇ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਕਰਦੇ ਬੂਹਾ ਖੋਲਿਆ ਤਾਂ ਕੰਬਲਾਂ ਦੀਆਂ ਬੁੱਕਲਾਂ ਮਾਰੇ ਚਾਰ ਪੰਜ ਬੰਦੇ ਧੁਸ ਦੇ ਕੇ ਅੰਦਰ ਆ ਵੜੇ। ਮੰਜ਼ਿਆਂ ਤੇ ਬੈਠਦੇ ਹੋਏ ਬੋਲੇ ਪੰਡਿਤ ਜੀ ਅਸੀਂ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦਾ ਛਕਣਾ ਹੈ ਭੁੱਖ ਬਹੁਤ ਲੱਗੀ ਹੈ। ਜਿੱਡੀ ਛੇਤੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦੇ ਤਿਆਰ ਕਰੋ। ਭਾਈ ਅਸੀਂ ਹਨੇਰੇ-ਹਨੇਰੇ ਇਥੋਂ ਨਿਕਲਣਾ ਹੈ। ਲਭੂ ਰਾਮ ਦੀ ਘਰਵਾਲੀ ਕੁਸ਼ੱਲਿਆ ਨੇ ਡਰਦੇ- ਡਰਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ। ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਛਕਾਏ ਅਤੇ ਥੋੜਾ ਚਿਰ ਅਰਾਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਰਾਤ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਕਿਤੇ ਛਿਪਨ ਹੋ ਗਏ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜਾਣ ਪਿਛੋਂ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਸਾਹ ਵਿਚ ਸਾਹ ਆਇਆ। ਦੋ ਚਾਰ ਦਿਨ ਲੰਘੇ ਸੀ ਕਿ ਇਕ ਦਿਨ ਫਿਰ ਤੜਕੇ ਤੜਕੇ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲੇ ਪੰਡਿਤ ਜੀ ਨੇ ਘਰ ਨੂੰ ਘੇਰੀ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ। ਪੁਲਿਸ ਵੇਖ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਿਆਣੇ ਲੋਕ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਗਏ। ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਅੰਦਰ ਵੜਦਿਆਂ ਸਾਰ ਹੀ ਪੰਡਿਤ ਤੇ ਉਸਨੇ ਛੋਟੇ ਪੁੱਤਰ ਨੰਦੇ ਨੂੰ ਢਾਹ ਲਿਆ। ਥਾਣੇਦਾਰ ਮੂੰਹੋਂ ਝੱਗ ਸੁੱਟ ਰਿਹਾ ਅਬਾ ਤਬਾ ਬੋਲੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕੁੜੀ ਜਾਵੇ ਰਾਤੀਂ ਜਵਾਈਆਂ ਨੂੰ ਰੋਟੀਆਂ ਖਵਾਉਂਦੇ ਆ। ਅਸੀਂ ਕੱਲ ਅੱਤਵਾਦੀ ਫੜੇ ਆ ਉਹ ਪੰਡਿਤ ਦਾ ਨਾਂ ਲੈ ਰਹੇ ਆ ਭਈ ਅਸੀਂ ਉਥੇ ਰੁਕਦੇ ਹਾਂ।
ਪਿੰਡ ਵਾਲੇ ਪੁਲਿਸ ਦਾ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਮਿੰਨਤਾਂ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਥਾਣੇਦਾਰ ਸਗੋਂ ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਧਮਕੀਆਂ ਦੇ ਰਹੇ ਸੀ। ਆਖਿਰ ਸਰਪੰਚ ਦੇ ਕਹਿਣ ਤੇ ਲਭੂ ਰਾਮ ਨੂੰ ਛੱਡ ਨੰਦੇ ਨੂੰ ਜੂੜ ਕੇ ਥਾਣੇ ਲੈ ਗਏ। ਦੋ ਤਿੰਨ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀਆਂ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਇੱਕਠੀਆਂ ਹੋ ਕੇ ਸਵੇਰੇ ਥਾਣੇ ਪਹੁੰਚੀਆਂ ਤੇ ਨੰਦੇ ਨੇ ਬੇਕਸੂਰ ਹੋਣ ਦੇ ਤਰਲੇ ਪਾਏ। ਪੁਲਿਸ ਵਾਲੇ ਪੈਰ ਉਤੇ ਪਾਣੀ ਨਾ ਪੈਣ ਦੇਣ। ਆਖਿਰ ਵਿਚ ਥਾਣੇਦਾਰ ਨੇ ਨੰਦੇ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਤੁਸੀਂ ਛੱਡਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋ ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਇਸ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਕੱਢਣਾ ਹੈ। ਵਿਚਾਰਾ ਸ਼ਰੀਫ ਨੰਦਾ ਕਸਾਈਆਂ ਦੇ ਵੱਸ ਪੈ ਗਿਆ। ਇਕ ਮਸੂਮ ਨੂੰ ਅਤਿਵਾਦੀ ਗਰਦਾਨ ਦਿੱਤਾ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਕਸ਼ਟ ਦਿੱਤੇ ਵਿਚਾਰੇ ਨੂੰ, ਤਸੀਹੇ ਨਾ ਝੱਲਦਾ ਹੋਇਾ ਪ੍ਰਾਣ ਤਿਆਗ ਗਿਆ ਦੁਸਰੇ ਤੀਸਰੇ ਦਿਨ ਅਖਬਾਰਾਂ 'ਚ ਖਬਰ ਸੀ। ਅਤਿਵਾਦੀ ਨੰਦਲਾਲ ਪੁਲਿਸ ਹਿਰਾਸਤ 'ਚ ਫਰਾਰ। ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਸੋਗ ਦੀ ਸੱਥ ਵਿਛ ਗਈ। ਕੁਸ਼ੱਲਿਆ ਵਿਚਾਰੀ ਰੋ ਰੋ ਬੇਹੋਸ਼ ਹੋ ਜਾਂਦੀ। ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ, ਪਿੰਡ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਇਸ ਸ਼ਰੀਫ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਦੁੱਖ ਵਿਚ ਸ਼ਰੀਕ ਸਨ। ਬੁੱਢੀਆਂ ਪਾਣੀ ਦੇ ਛਿੱਟੇ ਮਾਰ ਕੁਸ਼ੱਲਿਆ ਨੂੰ ਹੋਸ਼ 'ਚ ਲਿਆਉਂਦੀਆਂ। ਉਹ ਫਿਰ ਆਪਣੇ ਦੋਵਾਂ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਅਵਾਜ਼ਾਂ ਮਾਰਦੀ, ਕੁਸ਼ੱਲਿਆ ਵਾਂਗੂੰ ਮੂੰਹ ਚੁੱਕ ਚੁੱਕ ਕੇ ਬੂਹੇ ਵੱਲ ਵੇਖਦੀ। (ਨੰਦੇ ਅਤੇ ਰਮੇਸ਼ ਨੂੰ ਉਡੀਕਦੀ। ਲਭੂ ਰਾਮ ਤੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਸੱਚਾਈ ਦਾ ਪਤਾ ਸੀ। ਪਰ ਇਸ ਵਰਦੀ ਅੱਗ ਵਿਚ ਮੂੰਹ ਕਿਹੜਾ ਖੋਲ੍ਹੇ। ਸਭ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਪਿਆਰੀ ਸੀ। ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਇਨੇ ਅਧਿਕਾਰ ਮਿਲ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਕਿ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਰਜ਼ੀ ਅਤਿਵਾਦੀ ਗਰਦਾਨ ਚੁੱਕ ਕੇ ਮਾਰ ਦੇਵੇ ਕੌਣ ਪੁੱਛਦਾ ਸੀ। ਲੋਕ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਦੁਸ਼ਮਣੀਆਂ ਕੱਢ ਰਹੇ ਸਨ।
ਦੋ ਪੁੱਤਾਂ ਦੀਆਂ ਮੌਤ ਦੀਆਂ ਵੱਜੀਆਂ ਸੱਟਾਂ ਵੀ ਲਭੂ ਰਾਮ ਦੇ ਵਿਸਵਾਸ਼ ਨੂੰ ਡੁੱਲਾ ਨਾ ਸਕਿਆ। ਉਹ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰ ਸੁੱਬ੍ਹਾ, ਸ਼ਾਮ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਜਾਣਾ। ਲੋਕ ਉਸਦਾ ਹੌਂਸਲਾ ਵੇਖ ਦੰਗ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ। ਸਾਰਾ ਪਿੰਡ ਹਨੇਰੇ ਸਵੇਰੇ ਲਭੂ ਰਾਮ ਘਰ ਫੇਰਾ ਮਾਰਦਾ ਆਖਰ ਰੋ ਕਲਪ ਕੇ ਕੁਸ਼ੱਲਿਆ ਵੀ ਥੋੜੀ ਸਹਿਜ ਹੋ ਗਈ। ਪੰਡਿਤ ਜੀ ਨੇ ਫਿਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕੰਮਾਂ 'ਚੋਂ ਮਗਨ ਕਰ ਲਿਆ। ਕੰਮ ਕੀਤੇ ਬਗੈਰ ਸਰਦਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬੰਦਾ ਤੇ ਇਕ ਦਿਨ ਭੁੱਖ ਕੱਟ ਲਓ ਪਰ ਬੇਜਾਨੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਭੁੱਖਾ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕੇ।
ਰਮੇਸ਼ ਮੇਰਾ ਹਾਣੀ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਨਿੱਕੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਪੱਕੇ ਮਿੱਤਰ ਸਾਂ। ਇਕੱਠੇ ਖੇਡਣਾ, ਲੜਨਾ, ਇਕ ਅੱਧਾ ਦਿਨ ਨਾ ਬੋਲਣਾ। ਦੂਸਰੇ ਦਿਨ ਫਿਰ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਕੱਠੇ ਖੇਡਣਾ। ਬਚਪਨ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਮੇਰਾ ਪਿੱਛਾ ਨਾ ਛੱਡਦੀਆਂ। ਜਦੋਂ ਵੀ ਮੈਂ ਮਹੀਨੇ ਪਿਛੋਂ ਘਰ ਆਉਂਦਾ ਤਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਈਕਲ ਘਰ ਰੱਖ ਤਾਏ ਲਭੂ ਰਾਮ ਦੇ ਘਰ ਜਾਂਦਾ। ਮੈਨੂੰ ਵੇਖ ਤਾਇਆ, ਤਾਈ ਖੁੱਸ਼ ਹੁੰਦੇ, ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਕੰਮ ਦੀਆਂ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ-ਛੋਟੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ। ਅਸੀਂ ਇਕੱਠੇ ਚਾਹ ਪੀਂਦੇ ਆਪਸ ਵਿਚ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਘਰਨੂੰ ਤੁਰਨ ਲਗਦਾ ਤਾਂ ਤਾਈ-ਤਾਇਆ ਕੁਝ ਉਦਾਸ ਲਗਦੇ। ਮੈਂ ਵੀ ਭਰੇ ਮਨ ਨਾ ਸਿਰ ਝੁਕ ਘਰ ਨੂੰ ਤੁਰ ਪੈਂਦਾ।
ਇਕ ਵਾਰੀ ਮੈਂ ਕੁਝ ਜਰੂਰੀ ਕੰਮਾਂ ਕਰਕੇ ਪੰਜ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਪਿੰਡ ਨਾ ਜਾ ਸਕਿਆ। ਜਦੋਂ ਕੰਮ ਤੋਂ ਵਿਹਲ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਪਿੰਡ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਸਾਈਕਲ ਘਰੇ ਰੱਖ ਸਿੱਧਾ ਤਾਏ ਦੇ ਘਰ ਗਿਆ। ਤਾਇਆ ਡੰਗਰਾਂ ਨੂੰ ਪੱਠੇ ਪਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਤਾਈ ਚੁੱਲੇ ਤੇ ਚਾਹ ਧਰੀ ਬੈਠੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਜਾ ਕੇ ਤਾਏ, ਤਾਈ ਦੇ ਪੈਰੀਂ ਹੱਥ ਲਾਇਆ। ਤਾਏ ਨੇ ਪਿਆਰ 'ਨਾ ਨਹੋਰਾ ਮਾਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਜਾ ਮੱਲਾ ਤੂੰ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਭੁੱਲ ਗਿਆ। ਅਸੀਂ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਤੇਰਾ ਰਾਹ ਵੇਖਦੇ ਰਹੇ। ਕਿਥੇ ਚਲਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਨਾ ਆਉਣ ਦੀ ਮਜ਼ਬੂਰੀ ਦੱਸੀ।
ਅਸੀਂ ਬੈਠੇ ਚਾਹ ਪੀਂਦੇ ਇਧਰ ਉਧਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ ਕਿ ਅਚਾਨਕ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹੋਂ ਰਮੇਸ਼ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਰਮੇਸ਼ ਦਾ ਨਾ ਸੁਣਦੇ ਹੀ ਇਕ ਵਾਰੀ ਤਾਂ ਤਾਈ ਤਾਇਆ ਉਦਾਸ ਹੋ ਗਏ। ਤਾਇਆ ਬੋਲਿਆ ਗੱਲ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਜੱਗੋ ਤੇਰਵੀਂ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਸਾਡੇ ਤਾਂ ਦੋ ਗਏ। ਕਈਆਂ ਦੇ ਤਾਂ ਟੱਬਰਾਂ ਦੇ ਟੱਬਰ ਇਸ ਅੱਗ ਵਿਚ ਝੁਲਸ ਗਏ। ਉਹ ਵੀ ਜਿਊਂਦੇ ਆ। ਬੰਦਾ ਤਾਂ ਐਵੇਂ ਮੇਰੀ ਮੇਰੀ ਕਰਦਾ, ਪੁੱਤਰਾ, ਇਹ ਤਾਂ ਉਹਦੀਆਂ ਬਖਸ਼ੀਆਂ ਦਾਤਾਂ ਨੇ, ਜਦੋਂ ਚਾਹੇ ਵਾਪਸ ਲੈ ਲਵੇ। ਰਮੇਸ਼ ਤੇ ਨੰਦਾ ਉਸਦੀ ਬਖਸ਼ੀ ਹੋਈ ਦਾਤ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਵਾਪਸ ਲੈ ਲਈ। ਤਾਈ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ 'ਚੋਂ ਪੁੱਤਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਵਿਯੋਗ ਦੇ ਹੰਝੂ ਝਲਕ ਪਏ। ਮੇਰਾ ਵੀ ਰੋਣ ਨਿਕਲ ਗਿਆ। ਤਾਏ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਜੱਫੀ 'ਚ ਲੈ ਕੇ ਕਿਹਾ ਮੱਲਾਂ ਤੂੰ ਹੀ ਸਾਡਾ ਰਮੇਸ਼ ਤੂੰ ਹੀ ਨੰਦਾ। ਐਵੇਂ ਮਨ ਹੌਲਾ ਨਹੀਂ ਕਰੀਦਾ। ਬਸ ਤੂੰ ਫੇਰਾ ਮਾਰਦਾ ਰਿਹਾ ਕਰ। ਤੇਰੀ ਤਾਈ ਨੂੰ ਤੈਨੂੰ ਵੇਖ ਹੌਂਸਲਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਮੈਂ ਭਰੇ ਮਨ ਨਾਲ ਘਰ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਹੋਇਆ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕਿ ਤਾਇਆ ਲਭੂ ਵੀ ਉਸ ਬੁੱਢੇ ਦਰਖਤ ਵਾਂਗੂ ਅਡੋਲ ਖੜ੍ਹਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਤਾਇਆ ਲਭੂ ਵੀ ਉਸੇ ਦਰੱਖਤ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਜੀਰਾਂਦ ਪੈਰਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਿਰ ਤੱਕ ਭਰੀ ਹੋਈ ਹੈ।

ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰ , ਸਾਊਥ ਰਿਚਮੰਡ ਹਿੱਲ, ਨਿਊਯਾਰਕ। (ਸੰਪਾਦਕ ਸਾਂਵਲ

ਗੀਤ-ਸਿਮਰਜੀਤ ਸਿੰਮੀ


ਦੀਦ ਤੇਰੀ ਦੇ ਪਿਆਸੇ ਦੀਦੇ
ਵੇ ਮੁੱਦਤਾਂ ਬੀਤ ਗਈਆਂ।
ਕੌਣ ਸਮਝੇ ਤੇ ਰਮਜ਼ਾਂ ਜਾਣ
ਵੇ ਸਾਡੀ ਪ੍ਰੀਤ ਦੀਆਂ।
ਸਾਥੋਂ ਭੁੱਲੀਆਂ ਨਾ ਇਹ ਜਾਵਣ
ਵੇ ਯਾਦਾਂ ਅਤੀਤ ਦੀਆਂ।
ਕਦੇ ਸਾਡਾ ਵੀ ਰਾਹ ਤੈਨੂੰ ਭੁੱਲਜੇ
ਵੇ ਅੱਖੀਆਂ ਉਡੀਕਦੀਆਂ।
ਤੇਰੀ ਬਾਤ ਦਾ ਹੁੰਗਾਰਾ ਭਰੀਏ
ਵੇ ਰਾਤਾਂ ਗੀਤ ਦੀਆਂ।
ਮਿਲ ਬੈਠੀਏ ਤੇ ਉਲ੍ਹਾਮੇ ਲਾਹੀਏ
ਵੇ ਕਸਮਾਂ ਅੰਬਰਾਂ ਤੀਕ ਦੀਆਂ।
ਦੀਦ ਤੇਰੀ ਦੇ ਪਿਆਸੇ ਦੀਦੇ
ਵੇ ਮੁੱਦਤਾਂ ਬੀਤ ਗਈਆਂ।

੨, ਸਿਵਲ ਹਸਪਤਾਲ ਕੈਂਪਸ,
ਕੋਟ ਈਸੇ ਖਾਂ (ਮੋਗਾ)

ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਆਫ ਕਾਂਗਰਸ -ਅਤਰਜੀਤ ਕੌਰ ਸੂਰੀ

ਅਸੀਂ ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ ਨਵਦੀਪ ਹੋਰਾਂ ਕੋਲ ਸਾਂ। ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ ਹਾਊਸ ਕੈਪੀਟਲ ਹਿੱਲ ਦੇਖਣ ਪਿੱਛੋਂ, ਉਸੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਥਿਤ 'ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਆਫ ਕਾਂਗਰਸ' ਬਾਰੇ ਵੀ ਸਰਸਰੀ ਜਿਹਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵੇਖਣ ਲਈ ਸਾਡੇ ਮਨ ਅੰਦਰ ਬਹੁਤ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸੋਚਿਆ, ਬਾਕੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀਆਂ ਵਰਗੀ ਇਹ ਵੀ ਇਕ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਪਰ ਸ਼ਨਿੱਚਰਵਾਰ ਦੀ ਛੁੱਟੀ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਸਾਡੇ ਪੁੱਤਰ ਨਵਦੀਪ ਨੇ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਆਫ ਕਾਂਗਰਸ ਦਿਖਾਣ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਬਣਾ ਲਿਆ। ਅਸੀਂ ਬੱਚਿਆਂ ਸਮੇਤ ਦੁਪਹਿਰ ਵੇਲੇ ਘਰੋਂ ਨਿਕਲੇ।
ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ ਡੀ ਸੀ ਮਹਾਂਨਗਰ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿਚਕਾਰ ਸਾਰੇ ਸਰਕਾਰੀ ਦਫਤਰ, ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਅਜਾਇਬਘਰ, ਕੌਮੀ ਮੀਨਾਰ ਤੇ ਕੈਪੀਟਲ ਹਿੱਲ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿਚ ਇਕ ਵੱਡੀ ਇਮਾਰਤ 'ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਆਫ ਕਾਂਗਰਸ' ਦੀ ਵੀ ਹੈ। ਦੂਰੋਂ ਦੇਖਿਆਂ ਇਹ ਇਕ ਸਾਧਾਰਨ ਇਮਾਰਤ ਲਗਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਗੁਲਾਬੀ ਰੰਗ ਦੇ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦੀ ਬਣੀ ਇਹ ਇਮਾਰਤ ਕੋਈ ਅਜੂਬਾ ਹੈ। ਇਹ ਬਹੁਮੰਜ਼ਿਲੀ ਇਮਾਰਤ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆਂ ਹੈਰਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸੋਚਦੇ ਹਾਂ ਜੇਕਰ ਬਾਹਰੋਂ ਇਹ ਏਨੀ ਸੁੰਦਰ ਹੈ ਤਾਂ ਅੰਦਰੋਂ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀ ਹੋਵੇਗੀ? ਇਸ ਬਹੁਮੰਜ਼ਿਲੀ ਇਮਾਰਤ ਦੀ ਬਾਹਰਲੀ ਕੰਧ ਨਾਲ ਕਾਲੇ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦੇ ਸੁੰਦਰ ਬੁੱਤ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਨ।
ਅਸੀਂ ਕਾਰ ਪਾਰਕ ਕਰਕੇ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਅਹਾਤੇ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ੨੦-੨੫ ਪੌੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਉੱਪਰ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਥਾਂ ਜਾ ਖਲੋਤੇ। ਨਵਦੀਪ ਤੇ ਮਨੀ ਢਾਈ ਵਜੇ ਦੇ ਪਾਸ ਲੈ ਆਏ। ਗਾਈਡ ਨਾਲ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦੇਖਣ ਵਿਚ ਅਜੇ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਮੁੱਖ ਦੁਆਰ ਲੰਘ ਕੇ ਹਾਲ ਵਿਚ, ਜਿਥੇ ਹੋਰ ਦਰਸ਼ਕ ਆਪਣੀ ਵਾਰੀ ਉਡੀਕ ਰਹੇ ਸਨ, ਅਸੀਂ ਵੀ ਜਾ ਖਲੋਤੇ।
ਅੰਦਰ ਮੁੱਖ ਹਾਲ ਦੀ ਸਜਾਵਟ ਤੇ ਭਵਨ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਏ। ਹਰ ਪਾਸੇ ਸੁੰਦਰ ਬੁੱਤ ਘਾੜਤ, ਪੇਂਟਿੰਗਜ਼, ਛੱਤ ਉਤੇ ਰੰਗ-ਬਰੰਗੀ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਤੇ ਕਾਲਤਮਕ ਕਿਰਤਾਂ ਦੀ ਛੱਤੀ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਭਵਨ ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ ਵਿਚ ਸਿਖਰਾਂ ਛੂਹੀਆਂ ਲਗਦੀਆਂ ਸਨ। ਕਦੀ ਤਸੱਵਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿ ਕਿਸੇ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਏਨੀਆਂ ਰੀਝਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ਿੰਗਾਰਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਫਰਸ਼, ਦੀਵਾਰਾਂ, ਛੱਤ, ਕੌਲਿਆਂ, ਡਿਉੜੀਆਂ ਦੀ ਕਾਰੀਗਰੀ ਦਾ ਕਮਾਲ ਚਕਾਚੌਂਧ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਹਾਲ ਦੇ ਬਰਾਂਡਿਆਂ ਵਿਚ ਬਣੇ ਕੰਧ ਚਿੱਤਰ, ਬੁੱਤਾਂ ਦੀ ਸ਼ਿਲਪਕਾਰੀ, ਦੀਵਾਰਾਂ, ਚਿੱਤਰਾਂ ਤੇ ਫਰਸ਼ ਉਤੇ ਲੱਗੇ ਸੰਗਮਰਮਰ ਤੱਕ ਵਿਚ ਰੰਗਾਂ ਦਾ ਸੁਮੇਲ। ਜਿਹੜੇ ਰੰਗ ਫਰਸ਼ ਦੇ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦੇ, ਉਹੀ ਕੰਧ ਚਿੱਤਰਾਂ ਦੇ। ਹਾਲ ਦੀਆਂ ਬਾਹਰਲੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਤੇ ਕੌਲਿਆਂ ਦਾ ਸਫੈਦ ਸੰਗਮਰਮਰ। ਬੁੱਤ ਤਰਾਸ਼ੀ ਵਿਚ ਸ਼ਿਲਪੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਦਿਲ ਪਾਇਆ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਸਾਹਮਣੇ ਮੁੱਖ ਦੁਆਰ ਦਾ ਵੱਡਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਕਾਸ਼ੀ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਦੋਹਾਂ ਤਾਕਾਂ ਉਤੇ ਸਰਸਵਤੀ ਦੀ ਦੇਵੀ ਮਿਨਰਵਾ (ਘੋਦਦeਸਸ ੋਡ ਲ਼eaਰਨਨਿਗ ੰਨਿeਰਵa) ਦੀਆਂ ਅਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਉਭਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ।
ਹਾਲ ਦੇ ਇਕ ਬਰਾਂਡੇ ਵਿਚ ਪੁੱਛਗਿੱਛ ਕਾਊਂਟਰ ਹੈ। ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਬਰਾਂਡੇ ਵੱਲ ਜਾਂਦਿਆਂ ਪੌੜੀਆਂ ਦੇ ਇਕ ਸਿਰੇ ਉਤੇ 'ਮਿਨਰਵਾ' ਦਾ ਵੱਡਾ ਸਾਰਾ ਕਾਲੇ ਰੰਗ ਦਾ ਬੁੱਤ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਮਸ਼ਾਲ ਹੈ। ਹਾਲ ਨਾਲ ਲਗਦੇ ਬਰਾਂਡੇ ਦੇ ਦੋਹਾਂ ਸਿਰਿਆਂ ਉਤੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਦੇ ਬਕਸਿਆਂ ਵਿਚ ਬਾਈਬਲ (ਅੰਜੀਲ) ਦੇ ਗ੍ਰੰਥ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਪਏ ਹਨ। ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਡਿਉੜੀ ਵਿਚ ਪਈ ਬਾਲੀਬਲ ਪਹਿਲੀ ਮਹਾਨ ਤੇ ਪਵਿੱਤਰ ਪੁਸਤਕ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਛਾਪੇਖਾਨੇ ਦੇ ਈਜਾਦ ਹੋਣ ਤੇ ਛਾਪੀ ਗਈ। ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਸੰਨ ੧੪੫੫ ਵਿਚ ਛਪੀ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀਆਂ ਪ੍ਰਿੰਟਿੰਡ ਤਿੰਨ ਬਾਈਬਲਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਹ ਇਕ ਹੈ। ਇਉਂ ਇਹ ਬਾਈਬਲ ੫੫੨ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਹੈ। ਦੂਸਰੇ ਸਿਰੇ ਦੇ ਬਕਸੇ ਵਿਚ ਪਈ ਪਵਿੱਤਰ ਅੰਜੀਲ ਹੱਥ-ਲਿਖਤ ਹੈ। ਇਹ ਖਰੜਾ ਵੀ ਲਗੜਗ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਡਿਉੜੀ ਦੀ ਛੱਤ ਤੇ ਕੌਲਿਆਂ ਕੰਧਾਂ ਉਤੇ ਰੰਗ-ਬਰੰਗੀ ਪੱਥਰਾਂ ਦੇ ਟੁਕੜਿਆਂ ਨਾਲ ਸਜਾਵਟ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਸ ਕਲਾ ਨੂੰ ਮੌਜ਼ੈਕ (ੰੋਸaਚਿ) ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਟਲੀ ਦੇ ਮਹਾਨ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਨੇ, ਮੌਜ਼ੈਕ ਦੀ ਕਲਾ ਵਿਚ ਫੁੱਲ ਬੂਟੇ, ਚਿੱਤਰ ਤੇ ਭਾਂਤ-ਭਾਂਤ ਦੇ ਡਿਜ਼ਾਇਨਾਂ ਨਾਲ ਇਸ ਭਾਗ ਨੂੰ ਸ਼ਿੰਗਾਰਿਆ ਹੈ। ਬਰਾਂਡੇ ਦੀ ਛੱਤ ਉਪਰ ਵਿਸ਼ਵ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਮੌਜ਼ੈਕ ਵਿਚ ਲਿਖੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਲਾ ਖੇਤਰ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਵੀ ਬਣਾਏ ਹੋਏ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ........ ਸ਼ੈਕਸਪੀਅਰ, ਚਾਰਲਜ਼ ਡਿਕਨਜ਼ ਆਦਿ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕ ਰੂਪ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਵੀ ਦਰਜ ਹੈ।
ਹਾਲ ਦੀ ਸਾਹਮਣੀ ਕੰਧ ਉਤੇ ਇਕ ਚਿੱਤਰ ਵਿਚ ਇਕ ਤੀਵੀਂ ਹੱਥ ਵਿਚ ਤੱਕੜੀ ਫੜੀ ਬੈਠੀ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਉਲਰੀ ਤੱਕੜੀ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖਿਆ ਹੈ 'ਛੁਰਰੁਪਟ ਘੋਵਟ' ਅਥਵਾ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਸਰਕਾਰ। ਇਸੇ ਦੀਵਾਰ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਦੇ ਚਿੱਤਰ ਵਿਚ ਇਕ ਔਰਤ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਵਾਲੀ ਤੱਕੜੀ ਸਾਵੀਂ ਦਿਖਾਈ ਹੈ। ਚਿੱਤਰ ਵਿਚ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਇਕ ਬਕਸੇ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਵੋਟ ਪਾਉਂਦਾ ਦਿਖਾਇਆ ਹੈ। ਹੇਠਾਂ ਵੋਟਾਂ ਦੀਆਂ ਪਰਚੀਆਂ ਖਿਲਰੀਆਂ ਪਈਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਚਿੱਤਰ ਲੋਕ ਰਾਜ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਇਸੇ ਬਰਾਂਡੇ ਦੀ ਸਾਹਮਣੀ ਕੰਧ ਉਤੇ ਕੰਧ-ਚਿੱਤਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਪ੍ਰਗਤੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਬਿਆਨ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਪਹਿਲੇ ਚਿੱਤਰ ਵਿਚ ਉਹ ਸਮਾਂ ਦਿਖਾਇਆ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਵਿਅਕਤੀ ਬੋਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਕਦਾ। ਛੋਟੇ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਵੱਟੇ ਇਕੱਠੇ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਢੇਰ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਦੂਜੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਮਝਾਂਦਾ ਸੀ। ਦੂਸਰੇ ਚਿੱਤਰ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਬੋਲਣ ਦੀ ਜਾਚ ਆਈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੁਆਲੇ ਬੈਠੇ ਲੋਕ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਨ ਵਿਚ ਲੀਨ ਹਨ। ਤੀਸਰੇ ਚਿੱਤਰ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਮਨੋਭਾਵਾਂ ਨੂੰ, ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਪੱਥਰਾਂ ਉਤੇ ਲਿਖਣਾ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ। ਇਸੇ ਡਿਉੜੀ ਦੀ ਦੂਜੀ ਸਾਹਮਣੀ ਕੰਧ ਉਤੇ ਅਜਿਹੇ ਚਿੱਤਰ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਛਾਪੇਖਾਨੇ ਦੀ ਈਜਾਦ ਮਗਰੋਂ ਮਨੁੱਖ ਤੇ ਮਸ਼ੀਨ ਦੀ ਪ੍ਰਗਤੀ ਅਤੇ ਛਪੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ।
ਹਾਲ ਵਿਚ ਘੁੰਮ ਫਿਰ ਕੇ ਏਨਾ ਕੁਝ ਅਸੀਂ ਆਪੇ ਹੀ ਵੇਖ ਰਹੇ ਸਾਂ। ਐਨ ਢਾਈ ਵਜੇ ਸਾਡੀ ਗਾਈਡ ਤੀਹ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਗਰੁੱਪ ਨੂੰ ਲਿਫਟ ਰਾਹੀਂ ਦੂਜੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਉਤੇ ਲੈ ਗਈ। ਉਥੇ ਇਕ ਬਾਲਕੋਨੀ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ। ਸਾਡੇ ਆਸੇ ਪਾਸੇ ਤੇ ਸਿਰ ਉੱਪਰ ਮੋਟੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ ਤਾਂ ਕਿ ਸਾਡੀ ਅਵਾਜ਼ ਹਾਲ ਵਿਚ ਨਾ ਜਾਏ। ਗੈਲਰੀ ਵਿਚ ਖਲੋ ਕੇ ਅਸੀਂ ਹੇਠਾਂ ਇਕ ਵੱਡੇ ਸਾਰੇ ਗੋਲ ਹਾਲ ਦਾ ਨਜ਼ਾਰਾ ਮਾਣ ਰਹੇ ਸਾਂ। ਗਾਈਡ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਹ ਹਾਲ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਅਧਿਐਨ ਹਾਲ ਹੈ। ਇਥੇ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ੨੩੬ ਖੋਜੀ, ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਤੇ ਵਿਦਵਾਨ ਡੈਸਕਾਂ ਉਤੇ ਬੈਠੇ ਆਪਣਾ ਖੋਜ ਕਾਰਜ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਹਾਲ ਵਿਚ ਕਈ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਦੁਆਲੇ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੇ ਅੰਬਾਰ ਉਸਾਰੀ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਲੀਨ ਸਨ। ਕੁਝ ਵਿਅਕਤੀ ਕੰਪਿਊਟਰ ਉਤੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਆਸੇ ਪਾਸੇ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤੱਕ ਸ਼ੈਲਫਾਂ ਉਤੇ ਪੁਸਤਕਾਂ ਲੱਗੀਆਂ ਸਨ। ਗਾਈਡ ਦੱਸ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਆਫ ਕਾਂਗਰਸ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਹੈ।
ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਆਫ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਹਾਲ ਦੀ ਛੱਤ ਗੋਲਕਾਰ ਵਾਂਗ ਉਸਾਰੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਉੱਚੀ ਛੱਤ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਗੋਲ ਦਾਇਰੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ ਬਾਰਾਂ ਮਹਾਨ ਸਖਸ਼ੀਅਤਾਂ ਦੇ ਚਿੱਤਰ ਬਣਾਏ ਹੋਏ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਖਸ਼ੀਅਤਾਂ ਨੇ ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਗਿਆਨ, ਖੋਜ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਜਿਸ-ਜਿਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵਡਮੁੱਲਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਚਿੱਤਰਾਂ ਹੇਠਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖੋਜ ਖੇਤਰ ਦਾ ਨਾਂ ਦਰਜ ਹੈ।
ਗੋਲ ਹਾਲ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ੪੮ ਖਿੜਕੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ੪੮ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਦੀਆਂ ਸੂਚਕ ਹਨ (ਹੁਣ ੫੦ ਪ੍ਰਾਂਤ ਹਨ) ਕੰਧਾਂ ਉਤੇ ਲੱਗੇ ਤਿੰਨ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਬੁੱਤ ਸਰਸਵਤੀ ਅਥਵਾ ਵਿਦਿਆ ਦੀ ਦੇਵੀ ਦੇ ਤਿੰਨ ਰੂਪ ਹਨ- ਗਿਆਨ, ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਖੋਜ ਕਾਰਜ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਸੇ ਪਾਸੇ ਬਣੀ ਹਰ ਖਿੜਕੀ ਵਿਚ ਦੋ-ਦੋ ਬੁੱਤ ਹੋਰ ਲੱਗੇ ਹਨ। ਇਹ ਬੁੱਤ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਹੋਏ ਮਹਾਨ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਦੇਣ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਸ਼ੈਕਸਪੀਅਰ ਦਾ ਬੁੱਤ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਪਾਏ ਯੋਗਦਾਨ ਦਾ ਸੂਚਕ ਹੈ। ਬਾਕੀ ਸਾਇੰਸ, ਕਾਨੂੰਨ, ਇਤਿਹਾਸ, ਭੂਗੋਲ, ਦਰਸ਼ਨ, ਧਰਮ, ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ, ਸ਼ਿਲਪਕਾਰੀ, ਸੰਗੀਤ, ਸਰੀਰਕ ਚਿਕਤਸਾ, ਖੇਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਆਦਿ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਖਸ਼ੀਅਤਾਂ ਦੇ ਸਟੈਚੂ ਹਨ। ਹਾਲ ਦਾ ਨਜ਼ਾਰਾ ਏਨਾ ਦਿਲਕਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਪੈਰ ਉਥੇ ਹੀ ਥੰਮ੍ਹ ਗਏ। ਹਾਲ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਬਣਤਰ, ਕਲਾਤਮਕ ਸੁਮੇਲ ਤੇ ਭਵਨ ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਅਧਿਐਨ ਅਤੇ ਖੋਜ ਲਈ ਸੁਯੋਗ ਵਾਤਾਵਰਨ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਮੋਹ ਲਿਆ।
ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਆਫ ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਆਰੰਭ ਸੰਨ ੧੮੦੦ ਵਿਚ ਹੋਇਆ। ਅਮਰੀਕੀ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਨੁਮਾਇੰਦਿਆਂ ਦੇ ਗਿਆਨ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਲਈ ਇਸ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ। ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਜੋਨ ਐਡਮਜ਼ ਨੇ ੫੦੦੦ ਡਾਲਰ ਦੀ ਮੰਜ਼ੂਰੀ ਪੁਸਤਕਾਂ ਖ੍ਰੀਦਣ ਲਈ ਦਿੱਤੀ। ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ੭੬੦ ਪੁਸਤਕਾਂ ਤੇ ਤਿੰਨ ਨਕਸ਼ੇ ਬਰਤਾਨੀਆ ਤੋਂ ਮੰਗਵਾਏ ਗਏ। ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਹੋਰ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦਾ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ। ਉਦੋਂ ਇਹ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਕੈਪੀਟਲ ਹਿੱਲ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਸੰਨ ੧੮੧੪ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ ਉਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਯੁੱਧ ਸਮੇਂ ਇਹ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵੀ ਅਗਨੀ ਭੇਟ ਹੋ ਗਈ। ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦੀ ਲੋੜ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖਦਿਆਂ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਭੂਤ ਪੂਰਵ ਪ੍ਰਧਾਨ ਥਾਮਸ ਜੈਫਰਸਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਨਿੱਜੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਮੁੜ ਆਰੰਭ ਕੀਤੀ। ਸਮੇਂ ਤੇ ਸਥਾਨ ਦੀ ਮੰਗ ਅਨੁਸਾਰ ਵੱਖਰੀ ਇਮਾਰਤ ਦੀ ਲੋੜ ਨੂੰ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਸੰਨ ੧੮੭੦ ਵਿਚ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਆਫ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਬਿੱਲ ਪਾਸ ਹੋਇਆ। ਪਹਿਲੀ ਇਮਾਰਤ ਥਾਮਸ ਜੈਫਰਸਨ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ੧੮੯੭ ਵਿਚ ਮੁਕੰਮਲ ਹੋਈ। ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਬਾਰਾਂ ਜਮਾਤਾਂ ਪਾਸ ਕੀਤੀਆਂ ਹੋਣ, ਇਸ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਕੋਲ ਆਪਣਾ ਪਛਾਣ ਪੱਤਰ ਤੇ ਡਰਾਈਵਿੰਗ ਲਾਇਸੰਸ ਹੋਣਾ ਜਰੂਰੀ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼, ਕੌਮ ਜਾਂ ਨਸਲ ਦਾ ਹੋਵੇ, ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦੇ ਬੂਹੇ ਉਸ ਲਈ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਹਨ। ਇਹ ਤਾਂ ਵਿਦਿਆ ਦਾ ਮੰਦਰ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਸ਼ਾਲ ਗਿਆਨ ਸਾਗਰ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਚੂਲੀ ਕੁ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਲੈ ਜਾਏ, ਉਸ ਦੇ ਧਨ ਭਾਗ। ਗਾਈਡ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵਿਚ ਇਸ ਸਮੇਂ ਢਾਈ ਕਰੋੜ ਦੇ ਕਰੀਬ ਪੁਸਤਕਾਂ ਹਨ। ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ ੪੦ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਗਿਆਨ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਪੁਸਤਕਾਂ ਇਸ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਹਰ ਰੋਜ਼ ੩੧,੦੦੦ ਪੁਸਤਕਾਂ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵਿਚ ਨਵੀਆਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ੧੨੦੦ ਸਮਾਚਾਰ ਪੱਤਰ ਹਰ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਇਥੇ ਮੰਗਵਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਅਸੀਂ ਬਾਲਕੋਨੀ 'ਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਬਾਹਰ ਬਰਾਂਡੇ ਵਿਚ ਆਏ। ਕੁਝ ਪੌੜੀਆਂ ਹੇਠਾਂ ਉਤਰ ਕੇ ਮੁੜ ਗਾਈਡ ਦੇ ਦਵਾਲੇ ਜਾ ਖਲੋਤੇ। ਪੌੜੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਪਿਛੋਕੜ ਦੀ ਕੰਧ ਵਿਚ ਸਰਸਵਤੀ ਦੀ ਦੇਵੀ 'ਮਿਨਰਵਾ' ਦਾ ਮੌਜ਼ੈਕ ਕਲਾ ਵਿਚ ਬਣਿਆ ਇਕ ਕੰਧ ਚਿੱਤਰ ਹੈ। ਇਸ ਚਿੱਤਰ ਵਿਚ ਮਿਨਰਵਾ ਦੇ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਨੇਜ਼ਾ ਹੈ ਤੇ ਸੱਜੇ ਵਿਚ ਲਿਖੇ ਹੋਏ ਕਾਗਜ਼। ਨੇਜ਼ੇ ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਧਰਤੀ ਵੱਲ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਹੋਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ। ਪਰ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲੋਂ ਗਿਆਨ ਦੀ, ਮਨ ਮਸਤਕ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਜਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਮੈਨੂੰ ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਦਾ ਮੀਰੀ-ਪੀਰੀ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕ੍ਰਿਪਾਨਾਂ ਧਾਰਨ ਕਰਨ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਯਾਦ ਆਇਆ। ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਕਾਇਰ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਬਹਾਦਰ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਵਿਚ ਗਿਆਨ ਦੀ ਜੋਤੀ ਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਗੁਣ ਹੋਣੇ ਜਰੂਰੀ ਹਨ।
ਉਪਰ ਬਰਾਂਡੇ ਵਿਚ ਖਲੋਤੇ ਅਸੀਂ ਛੱਤ ਵੱਲ ਦੇਖ ਰਹੇ ਸਾਂ। ਗਾਈਡ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਜਿਥੇ ਇਸ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵਿਚ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਮਹਾਨ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਣਾਏ ਚਿੱਤਰ ਅਤੇ ਬੁੱਤ ਮੌਜੂਦ ਹਨ, ਉਥੇ ਸੰਸਾਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਵੀ ਇਸ ਛੱਤ ਉਤੇ ਅੰਕਿਤ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਫਰਮਾਂ ਅਜੇ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਕਾਰਜ ਵਿਚ ਰੁੱਝੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕਾਂ ਦਾ ਕਾਪੀ ਰਾਈਟ 'ਐਮਲਮ' ਨਿਸ਼ਾਨ ਵੀ ਛੱਤ ਉਤੇ ਉਕਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਕੋਈ ਵੀ ਹੋਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਦੀ ਨਕਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਇਉਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ, ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਪੀ ਰਾਈਟ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੋ ਗਏ ਹਨ।
ਬਰਾਂਡੇ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਸਿਰੇ ਉਤੇ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ਉਤੇ ਸਫੈਦ ਰੰਗ ਦੇ ਕੰਧ ਚਿੱਤਰ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਿੱਤਰਾਂ ਵਿਚ ਇਸਤਰੀ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਨਿਖਾਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਾਹਮਣੀ ਕੰਧ ਉਤੇ ਵੀ ਤਿੰਨ ਚਿੱਤਰ ਹਨ। ਕੌਲਿਆਂ, ਕੰਧਾਂ ਤੇ ਛੱਤਾਂ ਦੀ ਕਲਾਤਮਕ ਸਜਾਵਟ ਵੇਖ-ਵੇਖ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਪ੍ਰਤਿ ਸਤਿਕਾਰ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੂਰੀ ਇਮਾਰਤ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਤੇ ਸੁਹਜਮਈ ਦਿੱਖ ਲਈ, ਸ਼ਿਲਪਕਾਰੀ ਤੇ ਚਿੱਤਰਕਲਾ, ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਤੇ ਵਿਉਂਤਬੰਦੀ ਵਿਚ ਅਥਾਹ ਘਾਲਣਾ ਘਾਲੀ ਹੈ। ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਬੱਧੀ ਤਪੱਸਵੀ ਵਾਂਗ ਕਲਾ ਵਿਚ ਲੀਨ ਹੋ ਕੇ ਇਕ-ਇਕ ਕਲਾ-ਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿਚ ਜਾਨ ਪਾਈ ਹੈ।
ਕੁਝ ਪੌੜੀਆਂ ਉਤਰ ਕੇ ਅਸੀਂ ਮੁੜ ਮੁੱਖ ਹਾਲ ਵਿਚ ਆ ਗਏ। ਇਸ ਦੀ ਉੱਚੀ ਛੱਤ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਿਆਂ ਗਾਈਡ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਛੱਤ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿਚਕਾਰ ਜਿਹੜੇ ਕੀਮਤੀ ਪੱਥਰ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਉਹ ਬਹੁਤ ਨਾਯਾਬ ਤੇ ਚਮਕਦਾਰ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਨ ਹਾਲ ਵਿਚ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਰੌਸ਼ਨੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਹਾਲ ਦੇ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਦੇ ਬਰਾਂਡੇ ਉਤੇ ਤਿੰਨ ਗੋਲ ਝਰੋਖਿਆਂ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰਲਾ ਚਾਨਣ ਸਿੱਧਾ ਇਸ ਛੱਤ ਅਤੇ ਹਾਲ ਵਿਚ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਛੱਤ ਉਤੇ ਲੱਗੇ ਬਹੁਮੁੱਲੇ ਜਵਾਹਰਾਤ ਇਸ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿਚ ਜਗਮਗ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਹਾਲ ਦੇ ਦੋਹਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਸਫੈਦ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦੀਆਂ ਬਣੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਉਤੇ ਕੀਤੀ ਸ਼ਿਲ਼ਪਕਾਰੀ ਏਨੀ ਆਕਰਸ਼ਕ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਤੋਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਹਟਣੀਆਂ ਔਖੀਆਂ ਹਨ।
ਅੰਗੂਰ ਦੇ ਗੁੱਛਿਆਂ ਤੇ ਨਾਸ਼ਪਾਤੀਆਂ ਜੜ੍ਹੀ ਮਾਲਾ ਵਿਚਕਾਰ ਇਕ ਬੱਚੇ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਉਭਾਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਲੜੀਆਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰੋਤੇ ਇਹ ਬੱਚੇ ਅਜੋਕੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਕਿੱਤਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪਹਿਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਇਕ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਖਰਗੋਸ਼ ਫੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਮੱਛੀਆਂ ਫੜਨ ਦਾ ਜਾਲ ਹੈ। ਤੀਸਰਾ ਕਾਰੀਗਰ, ਜਿਸ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਹਥੌੜਾ ਹੈ ਤੇ ਚੌਥਾ ਕਿਸਾਨ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਕਣਕ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਕੰਧ ਵਿਚਕਾਰ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਬਣਿਆ ਹੈ। ਅੱਧੇ ਗਲੋਬ ਵਿਚ ਇਕ ਪਾਸੇ ਅਫਰੀਕਾ ਹੈ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਅਮਰੀਕਾ। ਉਸਦੇ ਹੇਠਾਂ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਭੂਤਪੂਰਵ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅਬਰਾਹਮ ਲਿੰਕਨ ਦਾ ਕਾਂਸੀ ਦਾ ਬਣਿਆ ਬੁੱਤ ਹੈ। ਇਸ ਕੰਧ ਉਤੇ ਅੱਗੇ ਫਿਰ ਸੰਗਮਰਮਰ ਵਿਚ ਤਰਾਸ਼ੇ ਚਾਰ ਕੰਧ-ਚਿੱਤਰ ਹਨ। ਇਹ ਵੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿੱਤਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਤਿੰਨ ਬੁੱਤਾਂ ਵਿਚ ਨਾਟਕ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਹੈ। ਮੰਚ ਉਤੇ ਤਿੰਨ ਪਾਤਰ ਅਭਿਨੈ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਨਾਟ-ਕਲਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਹਾਲ ਦੇ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਵੀ ਸਫੈਦ ਸੰਗਮਰਮਰ ਵਿਚ ਤਰਾਸ਼ੇ ਅੱਠ ਕੰਧ ਚਿੱਤਰ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿੱਤਿਆਂ ਤੇ ਹੁਨਰਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਂਦੇ ਬੁੱਤ। ਗਲੋਬ ਦਾ ਦੂਜਾ ਭਾਗ ਏਸ਼ੀਆ ਤੇ ਯੂਰਪ। ਹੇਠਾਂ ਜਾਰਜ ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ ਦਾ ਕਾਂਸ਼ੀ ਦਾ ਬੁੱਤ 'ਉਪਰਲਾ ਧੜ' ਕਿੱਤਿਆਂ ਵਿਚ ਵਿਗਿਆਨੀ ਖੋਜ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ। ਕੈਮਿਸਟ ਬੀਕਲ ਵਿਚ ਦਵਾਈ ਪਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ। ਡਾਕਟਰ ਮਰੀਜ਼ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਦੇ ਕਾਰਜ ਵਿਚੋਂ ਬਿਜਲੀ ਉਤਪਾਦਨ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਸਾਇੰਸ ਦੀ ਪ੍ਰਗਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ। ਛੱਤ, ਕੰਧਾਂ ਅਤੇ ਬਰਾਂਡਿਆਂ ਦੀ ਕਾਰੀਗਰੀ ਵੇਖ-ਵੇਖ ਆਪੇ ਹੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪੁੱਛਦੇ। ਕੀ ਇਹ ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਹੈ। ਬਸ ਕਮਾਲ ਹੈ। ਸਾਹਮਣੇ ਮੁੱਖ ਦੁਆਰ ਵਾਲੇ ਬਰਾਂਡੇ ਦੀ ਛੱਤ ਦੀ ਸਜਾਵਟ ਉਤੇ ੨੩ ਕੈਰੇਟ ਸੋਨੇ ਦੇ ਪੱਤਰੇ ਦੀ ਜੜ੍ਹਤ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਹੈ।
ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਆਫ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਵੇਖਣ ਪਿੱਛੋਂ ਗਾਈਡ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਸ ਪਹਿਲੀ ਇਮਾਰਤ ਨਾਲ ਦੋ ਹੋਰ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਇਮਾਰਤਾਂ ਉਸਾਰੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਪਹਿਲੀ ਬਿਲਡਿੰਗ ਸੰਨ ੧੮੯੭ ਵਿਚ ਮੁਕੰਮਲ ਹੋਈ। ਇਸ ਅੰਦਰਲੀ ਸਜਾਵਟ ਦਾ ਕੰਮ ੨੫ ਇਟੇਲੀਅਨ ਤੇ ੫੦ ਅਮਰੀਕਨ ਕਲਾਕਾਰਾਂ, ਚਿੱਤਰਕਾਰਾਂ ਤੇ ਸ਼ਿਲਪੀਆਂ ਨੇ ਕੀਤਾ। ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਆਫ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਇਮਾਰਤ ਦਾ ਨਾਂ ਥਾਮਸ ਜੈਫਰਸਨ ਬਿਲਡਿੰਗ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਦੀ ਤਾਮੀਰ ਇਟੇਲੀਅਨ ਸਟਾਈਲ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਦੂਜੀ ਇਮਾਰਤ 'ਜੋਹਨ ਐਡਮਜ਼ ਬਿਲਡਿੰਗ' ਦੀ ਤਾਮੀਰ ਹੋਈ। ਇਹ ਬਿਲਡਿੰਗ ਸੰਨ ੧੯੩੯ ਵਿਚ ਬਣੀ। ਤੀਸਰੀ ਇਮਾਰਤ ਸਫੈਦ ਸੰਗਮਰਮਰ ਵਿਚ 'ਜੇਮਜ਼ ਮੈਡੀਸਨ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਬਿਲਡਿੰਗ' ਸੰਨ ੧੯੮੦ ਵਿਚ ਮੁਕੰਮਲ ਹੋਈ। ਇਸ ਇਮਾਰਤ ਵਿਚ ਰੀਡਿੰਗ ਰੂਮਜ਼, ਅਧਿਐਨ ਕਮਰਿਆਂ ਤੋਂ ਛੁੱਟ, ਦਫਤਰ ਅਤੇ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦੇ ਸੱਤ ਕਰੋੜ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਸੰਭਾਲੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਦੂਜੀਆਂ ਦੋਵੇਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਵੀ ਬੜੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਤੇ ਬਹੁਮੰਜ਼ਿਲਾਂ ਹਨ। ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦੀਆਂ ਵਧਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਜਰੂਰੀ ਸੀ।
'ਮੈਡੀਸਨ ਬਿਲਡਿੰਗ' ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਇਕ ਟੈਲੀ ਫਿਲਮ ਦੇਖਣ ਲਈ ਗਏ। ਇਸ ਫਿਲਮ ਰਾਹੀਂ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਆਫ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਅੰਕੜਿਆਂ ਸਬੰਧੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਵਿਦਿਆ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਦੇ ਇਸ ਮੰਦਰ ਵਿਚ ਇਸ ਸਮੇਂ ਢਾਈ ਕਰੋੜ ਪੁਸਤਕਾਂ ਹਨ। ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਆਫ ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਆਰੰਭ ਕਾਂਗਰਸ ਮਨ ਦੀ ਵਾਕਫੀਅਤ ਵਧਾਣ ਲਈ ਸੰਨ ੧੮੦੦ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਸੰਨ ੧੮੭੦ ਵਿਚ ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ ਹਾਊਸ ਤੋਂ ਵੱਖਰੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਤਜਵੀਜ਼ ਰੱਖੀ ਗਈ। ਦੇਸ਼ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਆਰਕੀਟੈਕਟ, ਸ਼ਿਲਪਕਾਰਾਂ, ਚਿੱਤਕਰਾਰਾਂ ਤੇ ਕਸਬੀਆਂ ਨੂੰ ਨਕਸ਼ਾ ਬਣਾਉਣ, ਇਮਾਰਤ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਅਤੇ ਸਜਾਵਟ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ੨੫ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਇਮਾਰਤ ਮੁਕੰਮਲ ਹੋਈ। ਹੁਣ ਇਹ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਕੇਵਲ ਕਾਂਗਰਸਮੈਨ ਦੇ ਵਰਤਣ ਦੀ ਸ਼ੈਅ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਤਾਂ ਕੁੱਲ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ, ਖੋਜੀਆਂ, ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਤੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਲਈ ਗਿਆਨ ਦਾ ਸੋਮਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਠeਮਪਲe ੋਡ ਲ਼eaਰਨਨਿਗ aਨਦ ਾਂਸਿਦੋਮ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀਆਂ ੪੭੦ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਗਿਆਨ ਸਾਂਭਿਆ ਪਿਆ ਹੈ। ਹਰ ਰੋਜ਼ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ 'ਚੋਂ ੧੨੦੦ ਸਮਾਚਾਰ ਪੱਤਰ ਇਥੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਕੱਤੀ ਹਜ਼ਾਰ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦਾ ਰੋਜ਼ ਇਸ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਕਰੋੜ ਸੱਠ ਲੱਖ ਖਰੜੇ ਸਾਂਭੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਹ ਖਰੜੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹਨ। ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਪੜ੍ਹੇ ਗਏ ਪਰਚੇ, ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਘਰਾਣਿਆਂ, ਲੇਖਕਾਂ, ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦੇ ਪਰਚਿਆਂ ਤੋਂ ਛੁੱਟ, ਇਸ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵਿਚ ਚਾਲੀ ਲੱਖ ਨਕਸ਼ੇ ਤੇ ਐਟਲਸਾਂ ਪਈਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਨਕਸ਼ੇ ਤੇ ਐਟਲਸਾਂ ਚੌਦਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਦੀਆਂ ਹਨ।
ਇਸ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵਿਚ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਾਜ਼ਾਂ ਦਾ ਜ਼ਖੀਰਾ ਹੈ। ਸਾਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਛੁੱਟ, ਸਾਜ਼ਿੰਦਿਆਂ, ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਤੇ ਸੰਗੀਤ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਪੱਤਰ, ਹੱਥ ਲਿਖਤਾਂ ਤੇ ਨੋਟੇਸ਼ਨ ਆਦਿ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕੁਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਸੱਤਰ ਲੱਖ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਵਿਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਹਰ ਵਿਸ਼ੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਮਾਸਕ, ਸਪਤਾਹਕ ਰਸਾਲੇ ਤੇ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ।
ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਆਫ ਕਾਂਗਰਸ ਵਿਚ ਇਕ ਕਰੋੜ ਵੀਹ ਲੱਖ ਫੋਟੋਆਂ ਅਸਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਇਹ ਤਸਵੀਰਾਂ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀਆਂ ਥਾਵਾਂ, ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹਨ। ੭੫੦੦੦ ਟੀ ਵੀ ਸੀਰੀਅਲਾਂ ਦੇ ਟਾਈਟਲਜ਼ ਹਰ ਸਾਲ ਇਥੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਸਤ੍ਹਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅੱਜ ਤੱਕ ਦੇ ਸਮਾਚਾਰ ਪੱਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਫਾਈਲਾਂ ਰਿਕਾਰਡ ਵਿਚ ਪਈਆਂ ਹਨ। ਇਕ ਲੱਖ ਫੀਚਰ ਫਿਲਮਾਂ, ਅੱਸੀ ਹਜ਼ਾਰ ਟੀ ਵੀ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ, ਪੰਜ ਲੱਖ ਰੇਡੀਓ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਅਤੇ ਪੰਦਰਾਂ ਲੱਖ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤੀਆਂ ਟੇਪਾਂ ਇਥੇ ਮੌਜੂਦ ਹਨ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਬਹੁਮੁੱਲੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਤੇ ਖਰੜਿਆਂ ਦੀ ਨੁਮਾਇਸ਼ ਵੀ ਲਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕੋਈ ਵੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਮੈਂਬਰ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਕਲ ਉਤਾਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ੫੫੨ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਪਵਿੱਤਰ ਅੰਜੀਲ (ਬਾਈਬਲ) ਦੀ ਇਕ ਹੱਥ ਲਿਖਤ ਕਾਪੀ ਤੇ ਇਕ ਛਪਿਆ ਹੋਇਆ ਗ੍ਰੰਥ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਦੀਦਾਰ ਲਈ ਹਰ ਸਮੇਂ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।
ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਆਫ ਕਾਂਗਰਸ ਪਿਛਲੇ ੭੫ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਸੀ ਆਰ ਐੱਸ (ਛੋਨਗਰeਸਸਿਨaਲ ੍ਰeਸeaਰਚਹ ਸ਼eਰਵਚਿe) ਰਾਹੀਂ ਹਰ ਕਾਂਗਰਸ ਮੈਂਬਰ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣ ਲਈ ਵਚਨਬੱਧ ਹੈ। ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮਸਲਿਆਂ ਉਤੇ ਤੁਰੰਤ ਵਾਕਫੀਅਤ ਦੇਣ ਵਿਚ ਇਸ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦਾ ਕੋਈ ਸਾਨੀ ਨਹੀਂ। ਹਰ ਲੋੜੀਂਦੀ ਪੁਸਤਕ ਜਾਂ ਫਾਈਲ ਦਸ ਮਿੰਟ ਦੇ ਅੰਦਰ ਪਹੁੰਚਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦਾ ਸਾਰਾ ਰਿਕਾਰਡ ਕੰਪਿਊਟਰ ਉਤੇ ਫੀਡ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਆਫ ਕਾਂਗਰਸ ਵਿਚ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਹਰ ਵਿਸ਼ੇ ਸਬੰਧੀ ਰਚੀ ਪੁਸਤਕ ਉਪਲਬਧ ਹੈ। ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਹਰ ਰੂਪ, ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਹਰ ਖੇਤਰ, ਧਰਮ, ਰਾਜਨੀਤੀ, ਇਤਿਹਾਸ, ਭੂਗੋਲ, ਕਾਨੂੰਨ, ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ, ਸ਼ਿਲਪਕਲਾ, ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ, ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫੀ ਗੱਲ ਕੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇ ਸਬੰਧੀ ਕੋਈ ਪੁਸਤਕ ਇਥੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਖੋਜੀਆਂ ਨੂੰ ਉਥੇ ਹੀ ਪੁਸਤਕਾਂ ਪਹੁੰਚਾਣ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੈ। ਕੀਮਤੀ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੀਆਂ ਫੋਟੋ ਕਾਪੀਆਂ ਉਥੋਂ ਦੀਆਂ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀਆਂ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਗਿਆਨ ਤਾਂ ਵੰਡਣ ਦੀ ਚੀਜ਼ ਹੈ। ਇਹ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੇ। ਇਹੀ ਇਸ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦਾ ਲਕਸ਼ ਹੈ।
ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਆਫ ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿਭਾਗ ਪਿਛਲੇ ਡੇਢ ਸੌ ਸਾਲ ਤੋਂ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਹੈ। ਕਾਂਗਰਸ ਮੈਨ ਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਕਾਨੂੰਨ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣੀ ਤੇ ਉਥੋਂ ਦੀ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਚ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਉਣਾ ਇਸ ਵਿਭਾਗ ਦਾ ਕਾਰਜ ਖੇਤਰ ਹੈ। ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਕਾਨੂੰਨ ਮਾਹਰਾਂ ਤੋਂ ਸਲਾਹ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ ੫੦ ਬੋਲੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਗਯ ਉਨ੍ਹਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿਚ ਕਾਨੂੰਨ ਮਾਹਰਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦਾ ਸਾਰਾ ਸਟਾਫ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਵਿਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਪੁੰਨ ਹੈ। ੮੫੦ ਕਰਮਚਾਰੀ, ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀਅਨ, ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਤੇ ਹੋਰ ਅਮਲਾ ਏਨੀ ਵੱਡੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦੀ ਸਾਂਭ ਸੰਭਾਲ ਵਿਚ ਗਤੀਸ਼ੀਲ਼ ਹੈ। ਕੀਮਤੀ ਖਰੜਿਆਂ, ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਅਤੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗੈਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੀਆਂ ਫੋਟੋਆਂ ਕਾਪੀਆਂ, ਸੀਡੀਜ਼ ਤੇ ਕੈਸਟਾਂ ਬਣਾ ਕੇ ਇਸ ਬਹੁਮੁੱਲੇ ਖਜ਼ਾਨੇ ਨੂੰ ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਸੰਭਾਲ ਲਿਆ ਹੈ।
ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਆਫ ਕਾਂਗਰਸ ਵਿਚ ਕਈ ਕਾਨਫਰੰਸ ਹਾਲ, ਥੀਏਟਰ ਤੇ ਲੈਕਚਰ ਰੂਮ ਹਨ। ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਇਥੇ ਵਧੀਆ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿਖਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਨਾਟਕਾਂ ਦਾ ਮੰਚਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਸਖਸ਼ੀਅਤਾਂ ਦੇ ਭਾਸ਼ਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਆਮ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀਆਂ ਨਹੀਂ ਦਿਖਾਈਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ, ਪਰ ਜੋ ਕੁਝ ਦਰਸ਼ਕ ਦੇਖਦੇ ਤੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜਿੰਨੀ ਕੁ ਵਾਕਫੀਅਤ ਹਾਸਲ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗਿਆਨ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਆਫ ਕਾਂਗਰਸ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਆਮ ਨਾਗਰਿਕ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਉਹ ਨਾਯਾਬ ਤੋਹਫਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਉਤੇ ਕੋਈ ਜਿੰਨਾ ਮਾਣ ਕਰੇ, ਥੋੜਾ ਹੈ। ਇਸ ਮੰਦਰ ਵਿਚ ਸੰਭਾਲਿਆ ਗਿਆਨ ਤੇ ਸਿਆਣਪ ਦਾ ਖਜ਼ਾਨਾ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਲਈ ਅਨਮੋਲ ਰਤਨ ਹੈ। ਵਿਦਿਆ ਦੀ ਦੇਵੀ ਸਰਸਵਤੀ ਨੂੰ ਸਾਡਾ ਸਦ ਨਮਸਕਾਰ।

ਲ਼ੋਹੇ ਦਾ ਜੰਗਲ - ਪ੍ਰੋ. ਹਮਦਰਦਵੀਰ ਨੌਸ਼ਹਿਰਵੀ

ਕਮਰੇ ਦਾ ਬੂਹਾ ਖੋਲ ਮੈਂ ਬਾਹਰ ਧਿਆਨ ਮਾਰਿਆ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਪਗੜੀ ਇਕ ਬਾਂਦਰ ਦੇ ਸਿਰ ਉਤੇ ਸੀ। ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਵਾਲੇ ਕਮਰਿਆਂ ਦੀ ਛੱਤ ਉਤੇ, ਪੱਗ ਬੰਨੀ ਬਾਂਦਰ ਦੌੜ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪਿੱਛੇ-ਪਿੱਛੇ ਬਾਂਦਰਾਂ ਦਾ ਤਕੜਾ ਹਜੂਮ ਸੀ। ਪੱਗ ਨੇ ਬਾਂਦਰ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵੀ ਢੱਕ ਲਈਆਂ ਸਨ। ਉਸਨੂੰ ਕੁੱਝ ਵੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸ ਪਾਸੇ ਵੱਲ ਦੌੜ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹੋਰ ਬਾਂਦਰ ਚੀਕ ਚਿਹਾੜਾ ਪਾ ਰਹੇ ਸਨ।
ਮੈਂ ਅਯੁੱਦਿਆ ਦੀ ਗੰਗਾਬਾਈ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਵਿਚ ਠਹਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸਾਂ। ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਤੋਂ ਆਇਆ ਵਿਅਕਤੀ ਗੋਪਾਲ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਗਰੋਚਰ ਠਹਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਲੱਕੜ ਦੇ ਤਖਤਪੋਸ਼ ਸਨ। ਇਕ ਉਤੇ ਮੈਂ ਸੌਂ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਤੇ ਦੂਜੇ ਉਪਰ ਗਰੋਵਰ। ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਵਿਚ ਹੇਠਾਂ ਦੋਹੀ ਪਾਸੇ ਹਾਲ ਕਮਰੇ ਸਨ। ਉੱਪਰ ਛੋਟੇ ਕਮਰਿਆ ਦੀ ਲੰਮੀ ਲਾਈਨ ਸੀ। ਵਿਸ਼ਾਲ ਕਮਰਿਆ ਅੱਗੇ ਪਤਲਾ ਜਿਹਾ ਵਰਾਂਡਾ ਸੀ। ਵਿਚਾਲੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਯਾਤਰੂਆਂ ਦੀਆਂ ਬੱਸਾਂ ਖੜੀਆਂ ਸਨ। ਸਾਡੇ ਵਾਲੀ ਬੱਸ ਦੇ ਪਿਛੇ ਇਕ ਹੋਰ ਬੱਸ ਆ ਲੱਗੀ ਸੀ। ਬੱਸ ਦੀਆਂ ਸਵਾਰੀਆਂ ਹੇਠਾਂ ਹਾਲ ਵਿਚ ਚਲੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਇਸ ਬੱਸ ਦੀ ਛੱਤ ਉਤਰ ਯਾਤਰੂਆਂ ਲਈ ਸੁੱਕਾ ਰਾਸ਼ਨ – ਆਟਾ, ਚੋਲ, ਆਦਿ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਸਮਾਨ ਤਰਪਾਲ ਨਾਲ ਢੱਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਦੇ ਦੋਹੀਂ ਪਾਸੇ ਵਰਾਂਡਿਆ ਵਿਚ ਛੱਤਾਂ ਉਤੇ ਬਾਂਦਰ ਦਗੜ ਦਗੜ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।
ਮੇਰੀ ਨੀਦ ਫਿਰ ਟੁੱਟ ਗਈ। ਜਿਵੇ ਹਾਲੀ ਹੀ ਉਹ ਅਵਾਜ ਮੇਰੇ ਅੰਗ ਸੰਗ ਹੀ ਸੀ। ਹਨੂੰਮਾਨਗੜੀ ਮੰਦਰ ਵਿਚ ਰਬੜ ਦੇ ਬੁੱਤਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਹਿੱਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਢੋਲਕੀਆਂ, ਸ਼ੈਣੇ, ਚਿਮਟੇ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਵੱਜ ਰਹੇ ਸਨ। ਦਿਨੇ ਕਈ ਘੰਟਿਆਂ ਤੱਕ ਮੈਂ ਅਯੁੱਧਿਆ ਦੇ ਪ੍ਰਚੀਨ ਮੰਦਰਾਂ, ਖੰਡਰਾ, ਚਿਨ੍ਹਾ ਨੂੰ ਨਿਹਾਰਦਾ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਕਈ ਘੰਟੇ, ਮੰਦਰਾਂ, ਭਵਨਾ, ਟਿੱਲਿਆਂ, ਕੁੰਡਾਂ, ਸਰੋਵਰਾਂ, ਦੀਆਂ ਖੰਡਿਤ ਤਸਵੀਰਾਂ ਮੇਰੀ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣਿਓਂ ਦੀ ਗੁਜਰਨ ਲੱਗੀਆਂ – ਕੈਕਈ ਭਵਨ ਮੰਦਰ, ਗਣੇਸ਼ ਦੀ ਸੁੰਦਰ ਮੂਰਤੀ, ਸੁਮਿੱਤਰਾ ਭਵਨ – ਸੁਮਿੱਤਰਾ ਜੀ ਦੀ ਕੁੱਖੋ ਲਛਮਣ ਤੇ ਸ਼ਤਰੂਘਣ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਸਨ। ਅਨੰਦ ਭਵਨ – ਭਗਵਾਨ ਰਾਮ ਜੀ ਬਾਲਪਨ ਸਥਾਨ। ਸੀਤਾ ਕੂਪ ਜਿਹੜਾ ਮਹਾਰਾਜ ਦਸ਼ਰਤ ਨੇ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ। ਕਨਕ ਭਵਨ – ਮਹਾਂਰਾਣੀ ਕੈਕਈ ਨੂੰ ਜਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਮੂੰਹ ਵਿਖਾਈ ਵੱਜੋਂ ਅਰਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸੀਤਾ ਰਸੋਈ ਵੱਡਾ ਚੁੱਲ੍ਹਾ ਤੇ ਭਾਰੇ ਬਰਤਨ ਨੇੜੇ ਹੀ ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਾਨਕੀ ਜੀ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਸੀ। ਕੂਪ ਭਵਨ ਵਿਚ ਮਹਾਂਰਾਣੀ ਕੈਕਈ ਲੇਟੀ ਸੀ, ਨੇੜੇ ਦਸ਼ਰਤ ਦੇ ਬੇਟੇ ਰਾਮ ਅਤੇ ਲਛਮਣ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ। ਕਾਲੀ ਨਾਗੇਸ਼ਵਰਨਾਥ ਮੰਦਰ, ਜਿੱਥੇ ਰਾਮ ਜੀ ਪੁੱਤਰ ਕੁੱਸ਼ ਨਾਲ ਸੰਬਿੰਧਤ ਵਸਤਾਂ ਸਨ। ਲਕਸ਼ਮਣ ਮੰਦਰ ਜਿੱਥੇ ਲਕਸ਼ਮਣ ਜੀ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਸੀ। ਸਪਤਦੁਆਰ ਜਿੱਥੇ ਝੂਠੀ ਕਸਮ ਖਾਣ ਨਾਲ ਸਰਵਨਾਸ਼ ਹੋ ਜਾਦਾ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਜਾਗ ਫਿਰ ਖੁੱਲ ਗਈ। ਵਾਨਟ ਸੈਨਾ ਨੇ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਚੱਲ ਰਹੇ ਪੰਡੇ ਗਿਆਨੇਸ਼ਵਰ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਅਯੁੱਧਿਆ ਵਿਚ ਸਾਢੇ ਸੱਤ ਹਜਾਰ ਮੰਦਰ ਸਨ। ਕਰੀਬ ਢੇਡ ਲੱਖ ਵੱਸੋਂ ਲੱਖ ਵਾਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਅਯੁੱਧਿਆ ਵਿਚ, ਕਸਬੇ ਦੇ ਹਰ ਮੌੜ ਉਤੇ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਮੰਦਰ ਸੀ। ਅਯੁੱਧਿਆ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਬਾਹੀਆ ਨੂੰ ਛੋਹ ਕੇ ਲੰਘਦੀ ਪਵਿੱਤਰ ਸਰਯੂ ਨਦੀ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ, ਮੈਂ ਘੁੰਮ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਰਯੂ ਨਦੀ ਭਗਵਾਨ ਨਦੀ ਭਗਵਾਨ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਜੀ ਦੇ ਨੇਤਰਾਂ ਦੇ ਨੀਰ ਵਿਚੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਸੀ। ਸਰਯੂ ਨਦੀ ਜੱਲ ਰੂਪੀ ਬ੍ਰਹਮਾ ਸੀ। ਇਸ ਵਿਚ ਨਹਾਤਿਆਂ ਸਾਰੇ ਤੀਰਥਾਂ ਦਾ ਸ਼ਨਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਸੱਠ ਹਜਾਰ ਵਰਸ਼ ਗੰਗਾ ਸ਼ਨਾਨ ਨਾਲ ਜਿਹੜਾ ਫਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਉਹ ਸਰਯੂ ਨਦੀ ਵਿਚ ਡੁਬਕੀ ਨਾਲ ਮਿਲ ਜਾਦਾ ਹੈ। ਸਰਯੂ ਨਦੀ ਵਿਚ ਸਨਾਨ ਕਰਕੇ ਨੰਗੇ ਪਿੰਡੇ, ਪੰਡਿਆ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਦਾਨ, ਪਿੱਤਰਾਂ ਪਾਸ ਪਹੁੰਚਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਮੈਂ ਤੇ ਸਰਯੂ ਨਦੀ ਵਿਚ ਸਨਾਨ ਕੀਤਾ ਹੀ ਨਹੀ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਪੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਦਾਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਹੁਣ ਮੇਰੇ ਪਿੱਤਰਾਂ ਦੀ ਕੀ ਬਣੇਗਾ। ਮੇਰੀ ਨੀਦ ਦੀ ਮਹੀਨ ਡੋਰੀ ਫਿਰ ਟੁੱਟ ਗਈ।
ਮੇਰੇ ਚੇਤਿਆ ਵਿਚ ਧਰਮਹਾਰੀ ਮੰਦਰ ਤੇ ਸਰਯੂ ਨਦੀ ਕਿਨਾਰੇ ਸਵਰਗਦੁਆਰ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਸਰਯੂ ਨਦੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਧਰਮਹਾਰੀ ਮੰਦਰ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਯਮਦੂਤਾ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਯਮਦੂਤਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਤਾਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ ਪਰ ਸਵਰਗਦੁਆਰ ਹਾਲੀ ਜਾਣਾ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਹਾਲੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਕੁੱਝ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਯਾਦਯੋਗ ਚੀਜ ਕਰਕੇ ਹੀ ਮੈਂ ਸਵਰਗਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਾ ਚਹਾਗਾਂ।
ਮੇਰੇ ਨੇੜੇ ਹੀ ਦੂਸਰੇ ਤਖਤਪੋਸ਼ ਉਤੇ ਗੋਪਾਲ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਗਰੋਵਰ ਘੂਕ ਸੁੱਤਾ ਪਿਆ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਪਲ ਨੀਂਦ ਆਉਂਦੀ, ਫਿਰ ਅੱਖ ਖੁੱਲ ਜਾਂਦੀ। ਛੈਣੀਆਂ – ਹਥੋੜੇ ਵੱਸ ਰਹੇ ਸਨ – ੧੫੨੮ ਵਿਚ ਬਣੀ ਬਾਬਰੀ ਮਸਜਿਦ ਢਾਹੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਫਿਰਕੂ ਫਾਸ਼ੀ ਕਾਰ ਸੇਵਕਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਨਫਰਤ ਦਾ ਜਨੂਨ ਸੀ। ਅਗਬਾਣ ਚੱਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸੁੱਤਾ ਪਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਮੇਰੀ ਜਾਗ ਫੇਰ ਖੁੱਲ ਗਈ। ਮੇਰੇ ਕਮਰੇ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਖੜੀ ਯਾਤਰੂ ਬੱਸ ਉਤੇ ਲੱਦੇ ਸਮਾਨ ਨੂੰ ਬਾਂਦਰ ਟੋਹ ਰਹੇ ਸਨ। ਆਟੇ ਦੀ ਬੋਰੀ ਨੂੰ ਬਾਂਦਰਾਂ ਨੇ ਪਾੜ ਲਿਆ ਸੀ। ਸਮਾਨ ਦੇ ਉਪਰ ਰਜਾਈ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਸੁੱਤਾ ਪਿਆ ਸੇਵਾਦਾਰ ਵਾਰ ਵਾਰ ਜਾਗਦਾ, ਬਾਂਦਰਾਂ ਨੂੰ ਭਜਾਉਂਦਾ, ਪਰ ਬਾਂਦਰ ਫੇਰ ਆ ਪੈਂਦੇ।
ਹੁਣ ਮੈਂ ਲੋਹੇ ਦੇ ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਘੁੰਮ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਕਈ ਮੀਲਾਂ ਵਿਚ ਫੈਲੇ ਲੋਹੇ ਦੇ ਜੰਗਲੇ, ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਭਾਰੀਆਂ ਪਾਈਪਾਂ, ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਜ਼ਹਿਰੀਲੀਆਂ ਕੰਡਿਆਲੀਆਂ ਤਾਰਾਂ, ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਬੰਦਕਾਂ, ਗੰਨਾ, ਲੋਹਾ ਟੋਹਣ ਵਾਲੇ ਯੰਤਰ-ਮੈਟਲ ਡੀਟੈਕਟਰ, ਕਾਲੀਆਂ – ਲੋਹ ਟੋਪੀਆਂ ਵਾਲੇ ਲੋਹੇ ਦੇ ਬੰਦੇ। ਮੀਲਾਂ ਤੱਕ ਫੈਲਿਆ ਲੋਹੇ ਦਾ ਜੰਗਲ ਪਰ ਕਿਧਰੇ ਵੀ ਟਾਹਣੀਆਂ ਵਾਲਾ, ਪੱਤਿਆ ਵਾਲਾ, ਕਰੂਬਲਾ/ਫੁੱਲਾਂ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਬਿਰਖ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਭੋਲੇ ਪੰਛੀ ਕਿੱਥੇ ਬੈਠਣ। ਚਲਾਕ, ਚੰਟ, ਫਰੇਬੀ, ਘਾਗ, ਬਾਂਦਰ ਸਨ। ਆਲ੍ਹਣੇ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਤੰਬੂ ਸਨ। ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਸਨੇਹ ਸਤਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸ਼ੱਕ, ਸੰਦੇਹ, ਬੇਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਕੈਮਰਾ, ਕਾਪੀ, ਪੈਨਸਿਲ ਪਹਿਲੇ ਘੇਰੇ ਤੋਂ ਕਾਫੀ ਪਿੱਛੇ ਲੈ ਗਏ ਸਨ। ਲਾਂਘੇ ਵਿਚ ਦਾਖਲੇ ਸਮੇਂ ਸੁੱਰਖਿਆਂ ਸਮੇ ਗਾਰਡਾਂ ਦਾ ਕਾਫੀ ਬਰੀਕ ਘੇਰਾ ਸੀ। ਪੈਰਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਿਰ ਤੱਕ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲਈ ਗਈ। ਬੂਟ ਲਹਾਏ ਗਏ। ਪੱਗ ਉਤੇ ਦੋ ਵਾਰ ਮੈਟਲ ਡੀਟੈਕਟਰ ਫੇਰਿਆ ਗਿਆ। ਵੀਹ ਵੀਹ ਉਚੀਆਂ ਪਾਈਪਾਂ ਉਤੇ ਨੋਕਦਾਰ ਤਿੱਖੇ ਸਰੀਏ ਕੰਡਿਆਲੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਦੀ ਮੈਂ ਗੁਜ਼ਰਿਆ। ਦੋ ਕੁ ਸੋ ਗਜ਼ ਉਤੇ ਤਾਰਾਂ ਪਾਈਪਾਂ ਵਾਲਾ ਸਿਕੰਜ਼ਾ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਵੱਲ ਨੂੰ ਮੁੱੜਿਆ, ਉਥੇ ਫੇਰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਡਾਂ ਦੇ ਘੇਰਾ ਸੀ। ਫੇਰ ਮੇਰਾ ਸਾਰਾ ਸਰੀਰ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ। ਪੱਗ ਦੇ ਲੜ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਹੱਥ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ। ਭੀੜੇ ਮੈਟਲ ਡੀਟੈਕਟਰ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਵਿਚੋਂ ਦੀ ਲੰਘਾਇਆ ਗਿਆ। ਸੌ ਕੋ ਗਜ ਦਾ ਫਾਂਸਲਾ ਤਹਿ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਾਈਪਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕੰਜਾਂ ਹੋਰ ਭੀੜਾਂ ਹੋ ਗਿਆ। ਸ਼ਿਕੰਜੇ ਨੇ ਇਕ ਹੋਰ ਮੋੜ ਕੱਟਿਆ, ਉਥੇ ਫੇਰ ਮੇਰੇ ਸ਼ਰੀਰ ਨੂੰ ਟੋਹਿਆ ਗਿਆ। ਪੰਜਾਹ ਕੁ ਗਜ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਇਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਤੰਬੂ ਨਜ਼ਰ ਆਇਆ-ਵਿਸ਼ਾਲ ਤੰਬੂ। ਵਿਚਾਲੇ ਸਰਕਸ ਵਾਂਗ ਬਹੁੱਤ ਭਾਰਾ, ਮੋਟਾ ਤੇ ਲੰਮਾ ਪੋਲ ਸੀ। ਤੰਬੂਆਂ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਤੈਹਾਂ ਸਨ।
ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਕੁੱਝ ਭੀੜ ਸੀ। ਦੋ ਚਾਰ ਯਾਤਰੂ ਸਨ। ਅਤੇ ਪੰਜ ਗੁਣਾਂ ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਡ ਸਨ। ਮੈਨੂੰ ਕਿਹਾ ਗਿਆ- ਔਹ ਦੂਰ ਦਿਸਦੀਆਂ ਸੁਨਹਿਰੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਕਾਂ ਪਹਿਨੀ ਆਕਾਰ, ਰਾਮ ਲੱਲਾਂ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਹਨ। ਮੈਂ ਵੇਖਿਆ ਸੌ ਢੇਡ ਸੌ ਗਜ ਦੀ ਵਿੱਥ ਉਤੇ ਤੰਬੂਆਂ ਅਤੇ ਪਾਈਪਾਂ ਦੇ ਜਾਲ ਹੇਠ ਰਾਮ ਲੱ ਲਾ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਸ਼ਸ਼ੋਭਿਤ ਹਨ। ਸੁਰੱਖਿਆਂ ਕਰਮੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, ਮੱਥਾ ਟੇਕੋ ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਵੱਧੋ। ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਏਥੇ ਹੀ ਰੱਖ ਦਿਓ। ਚੰਗਾ ਹੋਇਆ, ਮੈਂ ਬਾਹਰੋਂ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਖਰੀਦ ਕੇ ਨਹੀ ਸਾਂ ਆਇਆ। ਪਹਿਲੇ ਅੜਿੱਕੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਥਾਂ ਥਾਂ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਵੇਚਣ ਵਾਲੇ ਮੁੰਡੇ ਯਾਤਰੂਆਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਦੌੜ ਰਹੇ ਸਨ। ਅਨੇਕਾਂ ਬਾਧਵਾਂ, ਭੱਲ ਭਲੱਈਆ, ਅੜਿੱਕਿਆ ਅਤੇ ਮੈਟਲ ਡਿਟੈਕਟਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਦੀ ਨਿਕਲ ਕੇ ਬਾਹਰ ਆਇਆ, ਮੈਂ ਬੁਰੀ ਤਰਾਂ ਥੱਕ ਚੁੱਕਾ ਸਾਂ। ਘੇਰਿਆ ਤੇ ਵਾੜਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਮੈਂ ਚਾਰ ਪੰਜ ਮੀਲ ਦਾ ਪੰਧ ਪਾਰ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਸਾਂ। ਬਾਹਰ ਵੀ ਜੇਲ ਵਰਗੀ ਉਚੀ ਤੇ ਭਾਰੀ ਚਾਰ ਦੀਵਾਰੀ ਸੀ। ਵਿਚ ਵਿਚ ਖਾਲੀ ਥਾਵਾਂ ਉਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਡਾਂ ਦੇ ਤੰਬੂ ਸਨ। ਬਾਹਰਲੀ ਚਾਰ ਦੀਵਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਗੰਦਗੀ ਦੇ ਢੇਰ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਸੈਂਕੜਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਬਾਵਰਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਡ ੬ ਦਸੰਬਰ ੧੯੯੨ ਤੋਂ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ, ਦਿਨ ਰਾਤ ਜਨਮ ਭੂਮੀ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਤਾਇਨਾਤ ਸਨ। ਅਰਬਾਂ ਰੁਪਇਆ ਦਾ ਖਰਚ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਕਰੋੜਾਂ ਰੁਪਇਆਂ ਦਾ ਖਰਚ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਲੋਹੇ ਉਤੇ ਸਿਆਸੀ ਰੋਟੀਆਂ ਸੇਕੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।
ਜੇ ਕਿਤੇ ਸਿਆਚਿੰਨ ਗਲੇਸ਼ੀਅਰ ਉਤੇ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਖਰਚੇ ਜਾ ਰਹੇ ਕਰੋੜਾਂ ਰੁਪਏ ਬਚਾ ਲਏ ਜਾਣ। ਬੇਕਾਰ ਮੋਟੀਆਂ ਦੇਹਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਉਤੇ ਲੱਗੇ ਲੱਖਾਂ ਸੁਰੱਖਿਆਂ ਗਾਰਡਾਂ ਨੂੰ ਹਟਾ ਕੇ ਲੋਕ ਭਲਾਈ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਉਤੇ ਲਾਇਆ ਜਾਵੇ। ਜੇ ਲੱਖਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ਤੇ ਡੇਰਿਆਂ ਉਤੇ ਪੂਜਾ ਪਾਠ ਵਿਚ ਲੱਗੇ ਕਰੋੜਾਂ ਵਿਹਲੇ ਪੁਜਾਰੀਆਂ, ਪੰਡਿਆਂ, ਸਾਧਾਂ ਨੂੰ ਉਪਜਾਊ ਕੰਮੇ ਲਾਏ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ……ਕਿੰਨਾ ਚੰਗਾ ਹੋਵੇ।
ਬਾਬਰੀ ਮਸਜਿਦ ਨੂੰ ਤੋੜਿਆ ਭਾਵੇਂ ੧੮ ਸਾਲ ਬੀਤ ਗਏ ਸਨ, ਪਰ ਲਗਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਹਥੋੜਿਆਂ, ਛੈਣੀਆਂ ਤੇ ਲਾਠੀਆਂ ਦਾ ਸ਼ੋਰ ਹੁੱਣ ਵੀ ਆ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ।
ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਦੀ ਛੱਤ ਉਤੇ ਬਾਂਦਰ ਇਕ ਦੂਜੇ ਪਿੱਛੇ ਦੋੜ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੇਰੀ ਨੀਂਦ ਫਿਰ ਟੁੱਟ ਗਈ।
ਤੜਕੇ ਮੰਦਰ ਦੀਆਂ ਘੰਟੀਆਂ, ਟੱਲੀਆਂ, ਲਾਉਡ ਸਪੀਕਰਾਂ ਦੀਆਂ ਅਵਾਜਾਂ ਦੇ ਕੋਹਰਾਮ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਅਵਾਜ ਫਿਰ ਖੁੱਲ ਗਈ। ਬਾਹਰ ਚਾਨਣ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਗੋਪਾਲ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਗਰੋਵਰ ਬਾਥਰੂਮ ਹੋ ਆਇਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਕਮਰੇ ਦਾ ਬੂਹਾ ਭੈੜ ਕੇ ਗੁਸਲਖਾਨੇ ਵੱਲ ਤੁਰ ਪਿਆ, ਨਹਾ ਧੋਹ ਕੇ ਵਾਪਸ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਆਇਆ। ਕੇਸਾਂ ਵਿਚ ਕੰਘੀ ਫੇਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਮੇਰਾ ਧਿਆਨ ਤਖਤਪੋਸ਼ ਦੇ ਸਿਰਹਾਣੇ ਦੇ ਨੁੱਕਰ ਵੱਲ ਗਿਆ। ਕੱਸ ਕੇ ਬੱਥੀ ਪੱਗੜੀ ਹੈ ਨਹੀ ਸੀ।
ਪਤਾ ਨਹੀ ਕਿਸੇ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਆਵਾਜਾਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਸਾਨੂੰ ਕਿਸੇ ਦੀ ਇੱਜਤ ਮਾਣ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਹੀ – ਰਾਮ ਮੰਦਰ ਯਹੀ ਬੰਨੇਗਾ।
ਵੈਸੇ ਵੀ ਮੈਂ ਅੱਜ ਦੂਸਰੀ ਪੱਗੜੀ ਬੰਨਣੀ ਸੀ, ਇਹ ਪੱਗ ਤਾਂ ਜਿਆਦਾ ਹੀ ਮੈਲੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਸੂਟ ਕੇਸ ਵਿਚੋਂ ਦੂਸਰੀ ਪੱਗ ਕੱਢ ਕੇ, ਪੂਣੀ ਕਰਕੇ, ਸਿਰ ਉਤੇ ਸਜਾਈ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਅਗਲੇ ਪੜਾਅ ਗੋਰਖਪੁਰ ਵੱਲ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਗਿਆ।
ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਵਲੋਂ ਕਰਵਾਏ ਗਏ ਫਿਰਕੂ ਫਸਾਦਾਂ ਵਿਚ, ਪਿਛਲੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਲੋਕ ਆਪਣੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਗਵਾ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਮੇਰੀ ਪੱਗ ਤਾਂ ਬੇਸਮਝ ਜਾਨਵਰ ਲੈ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਪੱਗ ਪੈਰਾਂ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰੋਲੀ, ਸਿਰ ਉਤੇ ਸਜਾਈ ਸੀ। ਬੇਸਮਝ-ਸਮਝਦਾਰ ਜਾਨਵਰ। ਪਰ ਸਮਝਦਾਰ ਮਨੁੱਖ ਕੀ ਕਹੀਏ………।

ਕਵਿਤਾ ਭਵਨ, ਮਾਛੀਵਾੜਾ ਸਮਰਾਲਾ

ਗ਼ਜ਼ਲ - ਹਰਮਿੰਦਰ ਕੋਹਾਰਵਾਲਾ



ਧੂੜ ਸਮੇਂ ਦੀ ਕਰਦੀ ਨਾ ਗੁੰਮਨਾਮ ਅਸਾਂ ਨੂੰ।
ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਜੇ ਹੋਣੀ ਦਾ ਇਲਹਾਮ ਅਸਾਂ ਨੂੰ।

ਕੀ ਦੇਣਾ ਸੀ ਇਸ ਰਾਵਣ ਜਾਂ ਰਾਮ ਅਸਾਂ ਨੂੰ।
ਜਦ ਵੀ ਦਿੱਤੀ ਜ਼ਿੱਲਤ ਦਿੱਤੀ ਆਮ ਅਸਾਂ ਨੂੰ।

ਭੁੱਲ ਗਿਆ ਕਿਉਂ ਰੀਝਾਂ ਦਾ ਕਤਲਾਮ ਅਸਾਂ ਨੂੰ।
ਛੇੜ ਰਿਹਾ ਏ ਦਿਲ ਵਿਚਲਾ ਕੁਹਰਾਮ ਅਸਾਂ ਨੂੰ।

ਦਿਨ ਚੜਦੇ ਤੱਕ ਚੰਦ ਚੜਾਉਂਦੇ ਹੀ ਫਿਰਨਾ ਸੀ,
ਸੌਂਪ ਗਈ ਜਦ ਜਾਮ ਸੁਰਾਹੀ ਸ਼ਾਮ ਅਸਾਂ ਨੂੰ।

ਮਮਤਾ ਦਾ ਮੀਂਹ ਅਸਰ ਕਰੇ ਨਾ ਦਿਲ ਮਰਮਰ 'ਤੇ।
ਜਦ ਮਾਵਾਂ ਤੋਂ ਮਿੱਠੇ ਲੱਗਣ ਦਾਮ ਅਸਾਂ ਨੂੰ।
ਏਸ ਨਗਰ ਵਿੱਚ ਦਮ ਘੁਟਦਾ ਏ ਹੁਣ ਉਹਨਾਂ ਦਾ,
ਰਿਸ਼ੀਆਂ ਮੁਨੀਆਂ ਜੋ ਦਿੱਤੇ ਪੈਗ਼ਾਮ ਅਸਾਂ ਨੂੰ।

ਪੋਲੇ ਪੈਂਰੀਂ ਪੈਰ ਧਰਨ ਨੂੰ ਥਾਂ ਮਿਲ਼ਦੀ ਨਾ,
ਲੜਨੀ ਪੈਣੀ ਉਮਰਾਂ ਦੀ ਲੰਮੀ ਲਾਮ ਅਸਾਂ ਨੂੰ।


ਗ਼ਜ਼ਲ
ਪੁੱਤ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣ ਸੌ ਅਲਗਰਜ਼ੀਆਂ।
ਕਦ ਅਸੀਸਾਂ ਜਾਣ ਮਾਂ ਤੋਂ ਵਰਜੀਆਂ।

ਕੌਣ ਪਰਤੇ ਡਾਲਰਾਂ ਦੇ ਦੇਸ ਤੋਂ,
ਫ਼ੋਨ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਅਵਾਜਾਂ ਪਰਤੀਆਂ।

ਪੇਕਿਆਂ ਦੇ ਹੌਲ ਪੈਂਦੇ ਨਾ ਕਦੇ,
ਘਰ ਬਿਗਾਨੇ ਪੁਗਦੀਆਂ ਜੇ ਮਰਜੀਆਂ।

ਗਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗ਼ਮ ਲਗਾਏ ਹਰ ਕਿਸੇ,
ਇਸ ਗਮਾਂ 'ਤੇ ਹੋਣੀਆਂ ਕੀ ਵਰਤੀਆਂ।

ਗਿੱਠ ਭੋਇਂ ਨਾ ਮਿਲ਼ੀ ਇਸ ਧਰਤ 'ਤੇ,
ਕੀ ਅਸਾਂ ਨੂੰ ਭਾਅ ਨੇ ਲੱਖਾਂ ਧਰਤੀਆਂ।

ਫੁੱਲ ਸੂਹੇ ਟਹਿਕਦੇ ਸੀ ਏਸ ਥਾਂ,
ਰੱਕੜਾਂ ਵਿਚ ਬੀਜਦੇ ਜੇ ਤਲਖੀਆਂ।


ਗ਼ਜ਼ਲ
ਹਰਮਿੰਦਰ ਕੋਹਾਰਵਾਲਾ

ਧੂੜ ਸਮੇਂ ਦੀ ਕਰਦੀ ਨਾ ਗੁੰਮਨਾਮ ਅਸਾਂ ਨੂੰ।
ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਜੇ ਹੋਣੀ ਦਾ ਇਲਹਾਮ ਅਸਾਂ ਨੂੰ।

ਕੀ ਦੇਣਾ ਸੀ ਇਸ ਰਾਵਣ ਜਾਂ ਰਾਮ ਅਸਾਂ ਨੂੰ।
ਜਦ ਵੀ ਦਿੱਤੀ ਜ਼ਿੱਲਤ ਦਿੱਤੀ ਆਮ ਅਸਾਂ ਨੂੰ।

ਭੁੱਲ ਗਿਆ ਕਿਉਂ ਰੀਝਾਂ ਦਾ ਕਤਲਾਮ ਅਸਾਂ ਨੂੰ।
ਛੇੜ ਰਿਹਾ ਏ ਦਿਲ ਵਿਚਲਾ ਕੁਹਰਾਮ ਅਸਾਂ ਨੂੰ।

ਦਿਨ ਚੜਦੇ ਤੱਕ ਚੰਦ ਚੜਾਉਂਦੇ ਹੀ ਫਿਰਨਾ ਸੀ,
ਸੌਂਪ ਗਈ ਜਦ ਜਾਮ ਸੁਰਾਹੀ ਸ਼ਾਮ ਅਸਾਂ ਨੂੰ।

ਮਮਤਾ ਦਾ ਮੀਂਹ ਅਸਰ ਕਰੇ ਨਾ ਦਿਲ ਮਰਮਰ 'ਤੇ।
ਜਦ ਮਾਵਾਂ ਤੋਂ ਮਿੱਠੇ ਲੱਗਣ ਦਾਮ ਅਸਾਂ ਨੂੰ।
ਏਸ ਨਗਰ ਵਿੱਚ ਦਮ ਘੁਟਦਾ ਏ ਹੁਣ ਉਹਨਾਂ ਦਾ,
ਰਿਸ਼ੀਆਂ ਮੁਨੀਆਂ ਜੋ ਦਿੱਤੇ ਪੈਗ਼ਾਮ ਅਸਾਂ ਨੂੰ।

ਪੋਲੇ ਪੈਂਰੀਂ ਪੈਰ ਧਰਨ ਨੂੰ ਥਾਂ ਮਿਲ਼ਦੀ ਨਾ,
ਲੜਨੀ ਪੈਣੀ ਉਮਰਾਂ ਦੀ ਲੰਮੀ ਲਾਮ ਅਸਾਂ ਨੂੰ।


ਗ਼ਜ਼ਲ
ਪੁੱਤ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣ ਸੌ ਅਲਗਰਜ਼ੀਆਂ।
ਕਦ ਅਸੀਸਾਂ ਜਾਣ ਮਾਂ ਤੋਂ ਵਰਜੀਆਂ।

ਕੌਣ ਪਰਤੇ ਡਾਲਰਾਂ ਦੇ ਦੇਸ ਤੋਂ,
ਫ਼ੋਨ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਅਵਾਜਾਂ ਪਰਤੀਆਂ।

ਪੇਕਿਆਂ ਦੇ ਹੌਲ ਪੈਂਦੇ ਨਾ ਕਦੇ,
ਘਰ ਬਿਗਾਨੇ ਪੁਗਦੀਆਂ ਜੇ ਮਰਜੀਆਂ।

ਗਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗ਼ਮ ਲਗਾਏ ਹਰ ਕਿਸੇ,
ਇਸ ਗਮਾਂ 'ਤੇ ਹੋਣੀਆਂ ਕੀ ਵਰਤੀਆਂ।

ਗਿੱਠ ਭੋਇਂ ਨਾ ਮਿਲ਼ੀ ਇਸ ਧਰਤ 'ਤੇ,
ਕੀ ਅਸਾਂ ਨੂੰ ਭਾਅ ਨੇ ਲੱਖਾਂ ਧਰਤੀਆਂ।

ਫੁੱਲ ਸੂਹੇ ਟਹਿਕਦੇ ਸੀ ਏਸ ਥਾਂ,
ਰੱਕੜਾਂ ਵਿਚ ਬੀਜਦੇ ਜੇ ਤਲਖੀਆਂ।

(ਕਹਾਣੀ) ਰੂਪ ਤੂੰ ਨਾ ਜਾਹ -ਸਿਮਰਨ ਧਾਲੀਵਾਲ

ਰੂਪ ਮੈਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਨਾ ਜਾ! ਮੈਨੂੰ ਤੇਰੀ ਲੋੜ ਹੈ! ਤੂੰ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਸਹਾਰਾ ਹੈ! ਮੈਂ ਮਰ ਜਾਵਾਂਗੀ!" ਪਰ ਰੂਪ ਦੇ ਪੱਥਰ ਦਿਲ ਤੇ ਮੇਰੇ ਤਰਲਿਆਂ ਦਾ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਉਹ ਬਾਂਹ ਛੁਡਾ ਕੇ ਚਲੀ ਗਈ, ਨਿਰਮੋਹੀ।
"ਮੈਂ, ਤੇਰਾ ਸਹਾਰਾ ਕਿਵੇਂ ਬਣ ਸਕਦੀ ਹਾਂ? ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਖੁਦ ਕਿਸੇ ਸਹਾਰੇ ਦੀ ਜਰੂਰਤ ਹੈ।" ਰੂਪ ਦੇ ਬੋਲ ਹਾਲੇ ਤੀਕ ਕੰਨਾਂ ਵਿਚ ਗੂੰਜ ਰਹੇ ਨੇ.....।
ਕੁਝ ਵੀ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗ ਰਿਹਾ। ਰੂਪ ਅੱਜ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਹੈ, ਪਰ ਮੈਂ ਉਦਾਸ ਹਾਂ! ਪਰ ਕਿਉਂ?
ਰੂਪ ਨੇ ਇਹ ਸੋਚ ਵੀ ਕਿਵੇਂ ਲਿਆ? ਅੁਹ ਇੰਝ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ। ਨਹੀਂ......ਨਹੀਂ......! ਕਦੀ ਨਹੀਂ!
ਦਿਮਾਗ ਵਿਚ ਸੋਚਾਂ ਦੇ ਵਾਵਰੋਲੇ ਉੱਠ ਰਹੇ ਨੇ....! ਪਰ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਲੱਭ ਰਿਹਾ।
"ਤੂੰ ਇਕ ਵਾਰ ਸੋਚ ਲੈ ਪ੍ਰਭ! ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਅਹਿਮ ਫੈਸਲੇ ਜਲਦਬਾਜ਼ੀ 'ਚ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ। ਕਿਤੇ ਇਹ ਨਾ ਹੋਵੇ......! ਮੰਮੀ ਦੀ ਕਹੀ ਗੱਲ ਯਾਦ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। ਕਿੰਨਾ ਸਮਝਾਇਆ ਸੀ ਉਹਨਾਂ, ਪਰ ਮੇਰੀ ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਸਮਝ ਹੀ ਮੁੱਕ ਗਈ ਸੀ। ਸੋਚ ਜਿਵੇਂ ਇੱਕੋ ਥਾਏਂ ਆ ਖਲੋਤੀ ਸੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਹੁਣ ਵੀ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਇਹੀ ਕੁਝ ਹੋ ਰਿਹਾ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ ਰੂਪ ਖਿਆਲਾਂ ਵਿਚੋਂ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲ ਰਹੀ। ਰੂਪ ਮੇਰਾ ਸਹਾਰਾ ਕਿਉਂ? ਕਿਵੇਂ? ਕੁਝ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆ ਰਿਹਾ। ਦਿਮਾਗ ਨੇ ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਹੀ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਉਦੋਂ ਵੀ ਤਾਂ ਇਹੀ ਵਾਪਰਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਦਿਮਾਗ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਦਿਲ ਤੋਂ ਕੰਮ ਲਿਆ ਸੀ। ......ਤੇ ਦਿਲ ਬਾਰ-ਬਾਰ ਇਕ ਹੀ ਗੱਲ ਮੰਨਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਮਜ਼ਬੂਰੀ ਨੂੰ ਸਮਝੀਂ ਪ੍ਰਭ! ਇਟਸ ਵੈਰੀ ਅਰਜ਼ੈਂਟ! ਕੰਮ-ਕਾਰ ਸੰਭਾਲਣਾ ਵੀ ਜਰੂਰੀ ਹੈ। ਬਲੀਵ ਮੀਂ.....ਮੇਰਾ ਤਾਂ ਦੁੱਖ ਜਾਣ ਨੂੰ ਦਿਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਪਰ....! ਕਿੰਨਾ ਬਹਾਨੇਬਾਜ਼ ਹੈ ਜਤਿੰਦਰ ਢਿਲੋਂ ਉਰਫ ਜੇ. ਡੀ.! ਤੰਗ ਆ ਗਈ ਹਾਂ ਉਸ ਦੇ ਬਹਾਨਿਆਂ ਤੋਂ। ਜਦੋਂ ਵੀ ਫੋਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਬਿਨ ਪੁੱਛੇ ਤੋਂ ਹੀ ਦੱਸਣ ਲਗਦਾ ਹੈ, ਪ੍ਰਭ ਪਲੀਜ਼ ਥੋੜਾ ਹੋਰ ਵੇਟ ਕਰ ਲੈ। ਹਾਲੇ ਕਾਗਜ਼ ਤਿਆਰ ਹੋਣ 'ਚ ਵਕਤ ਲੱਗ ਜਾਣਾ। ਕਾਗਜ਼ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ.....! ਮੈਂ ਉਸ ਦੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਅਣਸੁਣਿਆ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹਾਂ। ਉਸਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿਚ ਨਾ ਹੀ ਮੇਰੀ ਕੋਈ ਦਿਲਚਸਪੀ ਰਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਹੀ ਯਕੀਨ। ਉਹ ਦੌੜ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਇਹ ਦੌੜ ਤਾਂ ਹਫਤੇ ਬਾਅਦ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਹਫਤਾ......ਹਫਤਾ ਹੀ ਤਾਂ ਬਚਿਆ ਹੈ। ਕਿੰਨੇ ਮਾਣ ਤੇ ਚਾਅ ਨਾਲ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਰੂਪ ਨੇ.....! ਪਰ ਉਸਦੇ ਬੋਲ ਤਾਂ ਮਣਾਂ ਮੂੰਹੀਂ ਭਾਰੇ ਸਨ। ਹਫਤੇ ਬਾਅਦ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ? ਕੁਝ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ।
"ਪ੍ਰਭੂ ਮੇਰੀ ਤਾਂ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਕੁਝ! ਢੇਰ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਨੇ ਕਰਨ ਵਾਲੇ। ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਕਿੱਧਰ ਕਿੱਧਰ ਹੋਵਾਂ।" ਆਸ਼ਾ ਆਂਟੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੇ ਇਕ ਅਜੀਬ ਜਿਹੀ ਖੁਸ਼ੀ ਸੀ। ਓਹੀ ਖੁਸ਼ੀ ਜੋ ਸਾਲ ਕੁ ਪਹਿਲਾਂ ਮੰਮੀ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉਪਰ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ 'ਚ ਉੱਠੇ ਫਿਰਦੇ ਸਨ ਉਹ। ਇਕ ਵੱਡੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਤੋਂ ਸੁਰਖਰੂ ਹੋ ਜਾਣ ਦਾ ਸੁਖਦ ਅਹਿਸਾਸ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੋਂ ਸਾਫ ਝਲਕਦਾ ਸੀ। ਖੁਸ਼ ਤਾਂ ਮੈਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸੀ। ਇਕ ਨਵੀਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਮੇਰੇ ਅੱਗੇ ਬਾਹਾਂ ਪਸਾਰੀ ਖੜ੍ਹੀ ਸੀ। ਜੇ ਡੀ ਸੰਗ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਗੁਜ਼ਾਰਨ ਦੇ ਰੰਗੀਨ ਸੁਪਨੇ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਤੈਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਪਹਿਲੀ ਨਜ਼ਰੇ ਹੀ ਜੇ ਡੀ ਮੇਰੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦਾ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਬਣ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਪਹਿਲੀ ਹੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਵਿਚ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਦਿਲ ਹਾਰ ਬੈਠੀ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਪਟਿਆਲੇ ਮਿਲੇ ਸੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ! ਮੇਰੀ ਫਰੈਂਡ ਦੇ ਬ੍ਰਦਰ ਦੀ ਮੈਰਿਜ ਸੀ। ਜੇ ਡੀ ਵਿਆਹ ਵਾਲੇ ਮੁੰਡੇ ਦਾ ਦੋਸਤ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਚਾਂਭਲਿਆ ਹੋਇਆ ਅੱਗੇ ਅੱਗੇ ਫਿਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਨਜ਼ਰਾਂ ਮਿਲਾਉਂਦਾ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਡੁਬੋ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਸਮੁੰਦਰ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ। ਉਸਦਾ ਚਿਹਰਾ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਦਾ। ਦੋ ਦਿਨਾਂ 'ਚ ਹੀ ਅਸੀਂ ਕਾਫੀ ਘੁਲ-ਮਿਲ ਗਏ। ਘਰ ਪਹੁੰਚੀ ਤਾਂ ਜੇ ਡੀ ਦਾ ਫੋਨ ਖੜ੍ਹਕ ਪਿਆ। ਮੈਂ ਉਸਦੀ ਮਿੱਠੀ ਅਵਾਜ਼ ਸੁਣ ਕੇ ਅਚੰਭਿਤ ਰਹਿ ਗਈ। ਉਸਨੇ ਮੇਰਾ ਨੰਬਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਥੋਂ ਖੋਜ ਲਿਆ ਸੀ?
ਖੋਜ....ਖੋਜ....ਹੀ ਤਾਂ ਕਰ ਰਹੀ ਹਾਂ। ਮਨ ਦੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਫਰੋਲ ਰਹੀ ਹਾਂ। ਪਰ ਇਸ ਉਦਾਸੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਲੱਭਦਾ। ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਦਾ ਹਨ੍ਹੇਰਾ ਹੋਰ ਡੂੰਘਾ ਹੋਈ ਜਾਂਦਾ। ਕਿੰਨੀ ਪੱਥਰ ਦਿਲ ਹੈ ਰੂਪ, ਪਲ਼ ਭਰ ਵਿਚ ਸਭ ਕੁਝ ਤਬਾਹ ਕਰ ਗਈ। ਇਕ ਝਟਕੇ ਵਿਚ ਸਭ ਰਿਸ਼ਤੇ ਤੋੜ ਸੁੱਟੇ ਨਿਰਮੋਹੀ ਨੇ....! ਇਹ ਕੈਸੀ ਖੇਡ ਹੈ?
"ਬੇਟਾ! ਵਿਆਹ ਸ਼ਾਦੀ ਕੋਈ ਗੁੱਡੇ-ਗੁੱਡੀਆਂ ਦਾ ਖੇਡ ਨਹਜੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਤੂੰ ਜਾਣਦੀ ਕਿੰਨਾ ਏ ਉਹਨੂੰ? ਇੰਝ ਕਿਸੇ ਅਣਜਾਣ ਵਿਅਕਤੀ ਨਾਲ ਪੂਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਗੁਜ਼ਾਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ......ਤੂੰ ਫਿਰ ਸੋਚ ਲੈ।" ਮੰਮੀ ਨੇ ਸੌ ਦਲੀਲਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ। ਪਰ ਮੈਂ ਸਭ ਤਰਕ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਆਪਣੀ ਪਟਿਆਲੇ ਵਾਲੀ ਫਰੈਂਡ ਨੂੰ ਵਿਚ ਪਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿਦ ਪੁਗਾ ਲਈ। ਮੇਰੇ ਫੈਸਲੇ ਨੂੰ ਖਿੜੇ ਮੱਥੇ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਉਂਝ ਵੀ ਜੇ ਡੀ ਕਿਸ ਗੱਲੋਂ ਘੱਟ ਸੀ। ਢਿੱਲੋਂ ਖਾਨਦਾਨ ਦਾ ਇਕਲੌਤਾ ਵਾਰਿਸ! ਇੰਨੇ ਵੱਡੇ ਕਾਰੋਬਾਰ ਦਾ ਇਕੱਲਾ ਮਾਲਿਕ। ਜੇ ਡੀ ਮੇਰੀ ਝੋਲੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਹਰ ਖੁਸ਼ੀ ਪਾ ਸਕਦਾ ਸੀ।
ਖੁਸ਼ੀ......ਹਰ ਖੁਸ਼ੀ ਦੇ ਕੇ ਵੀ ਉਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੇ ਸਕਿਆ ਮੈਨੂੰ ਆਤਮਿਕ ਸਕੂਨ। ਉਸਦੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਦੀ ਪਕੜ ਇੰਨੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿਚ ਉਠਦੀਆਂ ਤਰੰਗਾਂ ਨੂੰ ਮਖੌਲ ਸਕਦਾ। ਜੇ ਡੀ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਝੂਠਾ ਪੈਣ ਲਗਦਾ। ਜੇ ਡੀ ਹਾਲਤ ਮੇਰੇ ਅੱਗੇ ਇਉਂ ਹੁੰਦੀ ਜਿਵੇਂ ਬਲਦੀ ਲਾਟ ਅੱਗੇ ਘਿਓ ਦੀ। ਉਹ ਨਜ਼ਰਾਂ ਮਿਲਾਉਣ ਤੋਂ ਕਤਰਾਉਣ ਲੱਗਿਆ ਸੀ।
ਉਸਨੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਦੌੜਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। .....ਤੇ ਹਫਤੇ ਕੁ ਬਾਅਦ ਹੀ ਉਹ ਲੰਬੀ ਉਡਾਰੀ ਮਾਰ ਗਿਆ। ਕੋਲ ਬੁਲਾਉਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕਰਕੇ। "ਪ੍ਰਭੂ! ਡੋਂਟ ਵਰੀ! ਤੈਨੂੰ ਪਤਾ ਇੰਨਾ ਵੱਡਾ ਕਾਰੋਬਾਰ ਸੰਭਾਲਣਾ ਕੋਈ ਸੌਖੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮੈਂ ਜਾਂਦਿਆਂ ਹੀ ਪੇਪਰ ਤਿਆਰ ਕਰਵਾ ਲਵਾਂਗਾ। ਤੈਨੂੰ ਕੋਲ ਬੁਲਾਵਾਂਗਾ। ਬੱਸ ਜ਼ਰਾ ਵੇਟ ਕਰੀਂ।"
ਪਰ ਜੇ ਡੀ ਦੇ ਕਾਗਜ਼ ਤਾਂ ਹਾਲੇ ਤੀਕ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਹੋਏ। ਮੈਂ ਹੁਣ ਸਾਰੀਆਂ ਆਸਾਂ ਲਾਹ ਚੁੱਕੀ ਹਾਂ। ਹੁਣ ਮੈਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਉਹਦੀ ਉਡੀਕ ਨਹੀਂ ਰਹੀ। ਉਹ ਤਾਂ ਚਲਾ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਮੈਂ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਗਈ ਕੰਧਾਂ ਨਾਲ ਟੱਕਰਾਂ ਮਾਰਨ ਲਈ। ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਇਕੱਲਿਆਂ। ਮੇਰੇ ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਰੁਝੇਵੇਂ ਹੀ ਮੁੱਕ ਗਏ ਸਨ।
ਰੁਝੇਵੇਂ......ਰੁਝੇਵੇਂ ਹੀ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਮੁਕਦੇ ਘਰ ਦੇ ਬਾਕੀ ਜੀਆਂ ਦੇ ਪਾਪਾ ਯਾਨਿ ਕਿ ਮੇਰੇ ਸਹੁਰਾ ਸਾਹਿਬ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲੋਂ ਤਾਂ ਕੰਮਕਾਜ ਨਹੀਂ ਸੰਭਾਲ ਹੁੰਦਾ। ਸਵੇਰ ਦੇ ਘਰੋਂ ਨਿਕਲੇ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਮੁੜਦੇ ਨੇ ਤੇ ਮੰਮੀ ਯਾਨਿ ਕਿ ਮੇਰੀ ਸੱਸ.....ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਨੇ.....! ਕਦੇ ਸਹੇਲੀਆਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਪਾਰਟੀਆਂ, ਕਦੇ ਨਾਰੀ ਚੇਤਨਾ ਮੰਚ ਦੀਆਂ ਮੀਟਿੰਗਾਂ। ਕਦੇ ਕੁਝ......ਕਦੇ ਕੁਝ! ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਵੀ ਦੂਜੇ ਲਈ ਟਾਈਮ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਮੈਨੂੰ ਘਰ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਖਾਣ ਨੂੰ ਆਉਂਦੀਆਂ। ਇਕੱਲਤਾ ਸਤਾਉਂਦੀ, ਪਹਾੜ ਜਿੱਡੀਆਂ ਰਾਤਾਂ ਪਾਸੇ ਮਾਰਦੀਆਂ ਲੰਘਦੀਆਂ। ਮਖਮਲੀ ਬਿਸਤਰ ਕੰਢਿਆਂ ਵਾਂਗ ਚੁਭਦਾ। ਮਨ ਅੰਦਰ ਦਿਨ ਰਾਤ ਇਕ ਜਵਾਰਭਾਟਾ ਉਠਦਾ ਰਹਿੰਦਾ।
ਜਵਾਰਭਾਟਾ.....ਜਵਾਰਭਾਟਾ....ਹੀ ਤਾਂ ਉੱਠਿਆ ਸੀ ਉਸ ਦਿਨ। ਜਵਾਰਭਾਟਾ ਜੋ ਸਭ ਕੁਝ ਰੋੜ ਕੇ ਲੈ ਗਿਆ।
ਜੇ ਡੀ ਦੇ ਕਜ਼ਨ ਦੇ ਪੇਪਰ ਚੱਲ ਰਹੇ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਰਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਬਹੁਤ ਹੀ ਇਨਟੈਲੀਜੈਂਟ ਹੈ ਬੱਲਪ੍ਰੀਤ। ਦਿਨ-ਰਾਤ ਮਿਹਨਤ ਕਰਦਾ। ਜਿੰਨੀ ਉਸ ਕੋਲ ਲਿਆਕਤ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਉਹ ਦਿਲ ਦਾ ਚੰਗਾ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਆਉਣ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਵਕਤ ਵਧੀਆ ਲੰਘਣ ਲੱਗਿਆ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਮਿਲ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਗਰਮ-ਗਰਮ ਕਾਫੀ ਦਾ ਕੱਪ ਉਸ ਅੱਗੇ ਲਿਜਾ ਧਰਦੀ। ਮੈਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਰੁਝੇਵਾਂ ਮਿਲ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸਦੀਆਂ ਪਿਆਰੀਆਂ-ਪਿਆਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਮੇਰਾ ਚਿੱਤ ਪਰਚਾਈ ਰੱਖਦੀਆਂ। ਮੈਨੂੰ ਇਕੱਲਤਾ ਨਾ ਸਤਾਉਂਦੀ। ਵਕਤ ਵਧੀਆ ਲੰਘਣ ਲੱਗਿਆ ਸੀ। ਬੱਲਪ੍ਰੀਤ ਦਾ ਹਾਸਾ ਪੂਰੇ ਘਰ ਵਿਚ ਗੂੰਜਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਘਰ ਵਿਚ ਚਹਿਲ-ਪਹਿਲ ਰਹਿੰਦੀ। ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਬੱਲਪ੍ਰੀਤ ਮੇਰੇ ਨੇੜੇ ਆਉਣ ਲਗਿਆ।
"ਭਾਬੀ ਜਤਿੰਦਰ ਵੀਰੇ ਦੀ ਯਾਦ ਤਾਂ ਬੜਾ ਸਤਾਉਂਦੀ ਹੋਊ ਤੁਹਾਨੂੰ?" ਅਚਾਨਕ ਇਕ ਦਿਨ ਉਸ ਨੇ ਪੁੱਛ ਲਿਆ।
ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਜਿਵੇਂ ਕੁਝ ਖੁਰਨ ਲੱਗਿਆ ਸੀ।
"ਤੂੰ ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦੇ.....!" ਮੈਂ ਹੱਸਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਪਰ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਚੀਸ ਜਿਹੀ ਉੱਠ ਖਲੋਤੀ।
ਬੱਲਪ੍ਰੀਤ ਆਪਣੀ ਹਰ ਗੱਲ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਸ਼ੇਅਰ ਕਰਨ ਲੱਗਿਆ ਸੀ। ਆਪਣੀਆਂ ਕਲਾਸਮੇਟ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਾਉਂਦਾ। ਆਪਣੇ ਇਸ਼ਕ ਦੇ ਕਿੱਸੇ ਸਾਂਝੇ ਕਰਦਾ। ਮੇਰੇ ਨੇੜੇ-ਨੇੜੇ ਰਹਿੰਦਾ। ਟਿਕ-ਟਿਕੀ ਲਗਾ ਕੇ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਦੇਖਦਾ। ਉਸਦੀਆਂ ਖਾਮੋਸ਼.....ਡੂੰਘੀਆਂ ਵਿਚ ਕੁਝ ਸੀ ਜੋ ਮੈਨੂੰ ਖਿੱਚ ਪਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿਚ ਕੋਈ ਭਵੰਡਰ ਚੱਲਦਾ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ। ਦੀਵਾਲੀ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀਆਂ ਭਰੀ ਰਾਤ ਅਜੇ ਤੀਕ ਯਾਦ ਹੈ ਮੈਨੂੰ। ਮੈਂ ਦੁੱਧ ਦਾ ਗਿਲਾਸ ਫੜ੍ਹਾਉਣ ਬੱਲਪ੍ਰੀਤ ਦੇ ਰੂਮ ਵਿਚ ਗਈ ਸੀ। ਦੁੱਧ ਦਾ ਗਿਲਾਸ ਟੇਬਲ ਤੇ ਰੱਖ ਕੇ ਮੁੜਣ ਲੱਗੀ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਮੇਰੀ ਬਾਂਹ ਫੜ੍ਹ ਲਈ। ਸਾਡੇ ਦਰਮਿਆਨ ਇਕ ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਪਸਰੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸੁੱਧ-ਬੁੱਧ ਭੁੱਲ ਗਈ ਸੀ। ਮੈਂ ਬੱਲਪ੍ਰੀਤ ਦੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਵਿਚ ਡਿੱਗ ਪਈ। ਬੱਲਪ੍ਰੀਤ ਦੀ ਸਾਹਾਂ ਦੀ ਗਰਮਾਇਸ਼ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਪਿੰਡਾ ਤਪਣ ਲੱਗਿਆ। ਅਚਾਨਕ ਮੰਮੀ ਅੰਦਰ ਆ ਗਏ। ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅੱਗੇ ਹਨ੍ਹੇਰਾ ਪਸਰ ਗਿਆ। ਬੱਲਪ੍ਰੀਤ ਬਾਹਰ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਮੇਰੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿਚ ਗੱਡੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਮੰਮੀ ਮੂੰਹੋਂ ਕੁਝ ਨਾ ਬੋਲੇ। ਉਹ ਕਦੋਂ ਕਮਰੇ ਵਿਚੋਂ ਬਹਾਰ ਚਲੇ ਗਏ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗਿਆ। ਅਗਲੇ ਹੀ ਦਿਨ ਬੱਲਪ੍ਰੀਤ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਉਡੀਕਦੀ ਰਹੀ। ਹਰ ਵੇਲੇ ਉਸਦੇ ਖਿਆਲ ਦਿਮਾਗ ਵਿਚ ਘੁੰਮਦੇ ਰਹਿੰਦੇ, ਮੈਨੂੰ ਨੀਂਦ ਨਾ ਆਉਂਦੀ। ਹਨ੍ਹੇਰੇ ਤੋਂ ਡਰ ਆਉਂਦਾ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਰੂਮ ਵਿਚ ਚੀਕਾਂ ਮਾਰਦੀ ਦੌੜਦੀ। ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਕੋਈ ਪ੍ਰਛਾਵਾਂ ਬੈਠਾ ਜਾਪਦਾ। ਇਉਂ ਲਗਦਾ ਜਿਵੇਂ ਅੰਦਰ ਕੁਝ ਸੁਲਗ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ। ਬੁਖਾਰ ਟੁੱਟਣ ਦਾ ਨਾਮ ਨਾ ਲੈਂਦਾ। ਦਵਾਈਆਂ ਖਾ-ਖਾ ਕੇ ਅੰਦਰ ਕੁੜੱਤਣ ਭਰ ਗਈ। ਇਕ ਦਿਨ ਹਾਲਤ ਰਤਾ ਸੁਧਰਦੀ ਤੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਹੋਰ ਵਿਗੜ ਜਾਂਦੀ। ਕਈ ਡਾਕਟਰ ਬਦਲੇ। ਕਿੰਨੇ ਇਲਾਜ ਕਰਵਾਏ ਪਰ ਮੇਰਾ ਰੋਗ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਦੀ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਉਂਦਾ। ਮੇਰੀ ਵਿਗੜਦੀ ਹਾਲਤ ਦੇਖ ਕੇ ਮੰਮੀ ਨੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਟੂਣੇ-ਟਾਮਣ ਕਰਵਾਉਣੇ ਸ਼ੂਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਧਾਗੇ-ਤਾਵੀਜ਼ ਮੇਰੇ ਡੌਲਿਆਂ ਨਾ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤੇ। ਘਰ ਵਿਚ ਹਵਨ ਕਰਵਾਇਆ, ਮੈਨੂੰ ਨੀਂਦ ਤਾਂ ਆਉਣ ਲੱਗੀ.....ਪਰ ਰਾਤ ਨੂੰ ਸੁੱਤਿਆਂ ਇਕ ਅਜੀਬ ਜਿਹਾ ਸੁਪਨਾ ਆਉਂਦਾ ਤੇ ਮੈਂ ਤ੍ਰਪਕ ਕੇ ਉੱਠ ਪੈਂਦੀ। ਸੁਪਨੇ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਅੱਗ ਦੀਆਂ ਲਾਟਾਂ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀਆਂ। ਉੱਚੀਆਂ-ਉੱਚੀਆਂ! ਅਸਮਾਨ ਨੂੰ ਛੂਹਦੀਆਂ। ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਲਾਟਾਂ ਵਿਚ ਸੜ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ। ਬਚਾਓ-ਬਚਾਓ ਦੀਆਂ ਅਵਾਜ਼ਾਂ ਮਾਰਦੀ। ਕੁਰਲਾਉਂਦੀ-ਵਿਲਕਦੀ-ਤੜਫਦੀ। ਪਰ ਮੇਰੀ ਮਦਦ ਲਈ ਕੋਈ ਨਾ ਬਹੁੜਦਾ। ਅਚਾਨਕ ਇਕ ਲੰਬੀ ਸਾਰੀ ਚੀਕ ਮੇਰੇ ਗਲ਼ੇ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲਦੀ ਤੇ ਮੇਰੀ ਅੱਖ ਖੁੱਲ੍ਹ ਜਾਂਦੀ। ਕਿਸੇ ਸਹੇਲੀ ਦੀ ਦੱਸੇ ਤੇ ਮੰਮੀ ਘਰ ਵਿਚ ਇਕ ਤਾਂਤਰਿਕ ਨੂੰ ਸੱਦ ਲਿਆਏ। ਉਹ ਡਰਾਉਣੀ ਸ਼ਕਲ ਵਾਲਾ ਤਾਂਤਰਿਕ ਸਾਰੇ ਘਰ ਨੂੰ ਘੋਖਵੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਵੇਖਦਾ ਰਿਹਾ। ਉਸਦੀਆਂ ਲਾਲ-ਜ਼ਹਿਰੀ ਅੱਖਾਂ ਕੁਝ ਲੱਭ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰੀ ਮੰਤਰ ਉਚਾਰਦਾ ਰਿਹਾ।
"ਇਹਦੇ ਉਤੇ ਓਪਰੀ ਰੂਹ ਦਾ ਸਾਇਆ ਹੈ।"....ਤੇ ਉਸ ਬਾਬੇ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਵਾਲਾਂ ਤੋਂ ਫੜ੍ਹ ਲਿਆ। ਮੇਰ ਸਿਰ ਨੂੰ ਭੁਆਟਣੀਆਂ ਦਿੰਦਾ ਰਿਹਾ।
"ਬੋਲ ਕੌਣ ਏ ਤੂੰ?" ਉਹ ਇਕਦਮ ਗਰਜਦਾ। ਚਿਮਟਾ ਖੜ੍ਹਕਾਉਂਦਾ।
"ਮੈਂ ਤਾਰੋ ਹਾਂ! ਬੇਰੀ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ!" ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹੋਂ ਕਿਵੇਂ ਨਿਕਲ ਗਏ ਸੀ ਇਹ ਬੋਲ! ਉਹ ਤਾਂਤਰਿਕ ਵਾਲ ਖਿੱਚਦਾ....। ਮੇਰੇ ਸਿਰ ਨੂੰ ਘੁਮਾਉਂਦਾ। ਉਸਦੇ ਚਿਮਟੇ ਦੀ ਛਣਕਾਰ ਮੇਰੇ ਕੰਨਾਂ ਵਿਚ ਗੂੰਜਰੀ ਰਹੀ। ਮੈਂ ਬੇਹੋਸ਼ ਹੋ ਗਈ। ਹੋਸ਼ ਪਰਤੀ ਤਾਂ ਤਦ ਤੱਕ ਉਹ ਬਾਬਾ ਅਪਾਣੀ ਪੂਜਾ ਲੈ ਕੇ ਤੁਰਦਾ ਬਣਿਆ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਸਿਰ ਦਰਦ ਨਾਲ ਫਟ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸ਼ਾਮੀ ਮੰਮੀ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, ਪ੍ਰਭੂ! ਇਹ ਤਾਰੋ ਕੌਣ ਏ ਭਲਾ? ਤੇਰੇ ਪਿੰਡੋਂ ਸੀ ਕੋਈ? ਜਾਣਦੀ ਏ ਤੂੰ?
"ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਮੰਮੀ ਜੀ!" ਮੈਂ ਸਿਰ ਫੇਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਵੇਂ ਬਚਪਨ ਵਾਲੀ ਘਟਨਾ ਸਕਾਰ ਹੋ ਗਈ। ਤਾਰੋ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਬਘੇਲ ਸਿਹੁੰ ਦੀ ਨੂੰਹ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਹੜੇ 'ਚ ਵੱਡੀ ਸਾਰੀ ਬੇਰੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਬੇਰੀ ਵਾਲੇ ਵੱਜਦੇ। ਤਾਰੋ ਦਾ ਘਰਵਾਲਾ ਘਰ ਬਾਰ ਛੱਡ ਕੇ ਕਿੱਧਰੇ ਨਿਕਲ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਕੋਈ ਉੱਘ-ਸੁੱਘ ਨਹੀਂ ਸੀ ਨਿਕਲੀ। ਲੋਕ ਉਸਦੇ ਗਾਇਬ ਹੋ ਜਾਣ ਬਾਰੇ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਲਗਾਉਂਦੇ ਰਹੇ। ਪਰ ਅਸਲੀ ਗੱਲ ਕੀ ਸੀ......ਇਹ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਣਦਾ। ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਬੀਤਿਆ ਤਾਂ ਤਾਰੋ ਨੇ ਫਾਹਾ ਲੈ ਲਿਆ। ਉਸਦੀ ਲਾਸ਼ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵਿਹੜੇ ਵਾਲੀ ਬੇਰੀ ਨਾਲ ਲਟਕਦੀ ਮੈਂ ਆਪ ਦੇਖੀ ਸੀ। ਉਸ ਰਾਤ ਮੈਨੂੰ ਨੀਂਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਈ। ਬੱਚੇ ਜਿਸ ਬੇਰੀ ਦੇ ਮਿੱਠੇ ਬੇਰ ਖਾਂਦੇ ਸੀ ਹੁਣ ਉਹਨਾਂ ਉਸ ਵੱਲ ਦੇਖਣਾ ਵੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਇਹ ਗੱਲ ਫੈਲ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਬੇਰੀ ਤੇ ਤਾਰੋ ਦਾ ਭੂਤ ਵੱਸਦਾ।
ਭੂਤ......ਭੂਤ ਹੀ ਤਾਂ ਕਰਾਉਂਦੇ ਨੇ ਮੈਨੂੰ। ਅੱਖਾਂ ਅੱਗੇ ਕਾਲੇ ਪ੍ਰਛਾਵੇਂ ਘੁੰਮਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ....। ਮੇਰੀ ਚੀਕ ਸੁਣ ਕੇ ਮੰਮੀ ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚੋਂ ਦੌੜੇ ਆਉਂਦੇ। ਮੇਰੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਦਿਆਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਤਬੀਅਤ ਵੀ ਖਰਾਬ ਰਹਿਣ ਲੱਗੀ ਸੀ। ਉਹ ਦਿਨ ਰਾਤ ਬੇਚੈਨ ਰਹਿੰਦੇ। ਮੇਰੀ ਚਿੰਤਾ ਕਰਦੇ। ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੌਕੇ ਨਾ ਦੇਖਦੇ। ਮੰਮੀ ਦੇ ਕਹਿਣ ਤੇ ਆਸ਼ਾ ਆਂਟੀ ਰੂਪ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਪੈਣ ਲਈ ਭੇਜ ਦਿੰਦੇ। ਰੂਪ ਮੇਰਾ ਖਿਆਲ ਰੱਖਦੀ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਉੱਠ ਕੇ ਦਵਾਈ ਦਿੰਦੀ। ਉਹ ਵਾਲਾਂ ਵਿਚ ਉਂਗਲਾਂ ਫੇਰਦੀ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਨੀਂਦ ਆਉਣ ਲਗਦੀ। ਅਚਾਨਕ ਇਕ ਦਿਨ ਰੂਪ ਦਾ ਹੱਥ ਮੇਰੇ ਵਾਲਾਂ ਵਿਚ ਫਿਰਦਾ-ਫਿਰਦਾ ਮੇਰੇ ਸਰੀਰ ਉੱਪਰ ਮੇਲਣ ਲੱਗਿਆ। ਮੇਰੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਜਿਵੇਂ ਇਕ ਝਰਨਾਹਟ ਜਿਹੇ ਛਿੜ ਪਈ। ਰੂਪ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਵਿਚ ਜਕੜ ਲਿਆ। ਉਸ ਦੀ ਪਕੜ ਅੰਦਰ ਮਰਦਾਂ ਜਿਹੀ ਤਾਕਤ ਸੀ। ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਪਾਗਲਾਂ ਵਾਂਗ ਚੁੰਮਦੀ ਰਹੀ। ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਜਿਵੇਂ ਇਕ ਛਲ ਜਿਹੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਮੈਂ ਵੀ ਰੂਪ ਦਾ ਸਾਥ ਦੇਣ ਲੱਗੀ। ਮੈਂ ਉਸਦੇ ਹੱਥਾਂ ਦੀਆਂ ਹਰਕਤਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕ ਨਾ ਸਕੀ। ਕੁਝ ਹੀ ਪਲਾਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਆਤਮ ਗਿਲਾਨੀ ਨਾਲ ਭਰ ਗਈ। ਇਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਕੇ ਮੈਂ ਤੇ ਰੂਪ ਗੂੜ੍ਹੀ ਨੀਂਦੇ ਸੌਂ ਗਈਆ। ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ ਸਭ ਕੁਝ ਸ਼ਾਂਤ ਤੇ ਸਹਿਜ ਸੀ। ਜਿਵੇਂ ਸਿਰੋਂ ਕੋਈ ਬੋਝ ਲਹਿ ਗਿਆ ਸੀ। ਰੂਪ ਕਦੋਂ ਉੱਠ ਕੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਚਲੀ ਗਈ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗਿਆ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਮੁੱਦਤ ਮਗਰੋਂ ਗੂੜ੍ਹੀ ਨੀਂਦ ਮਾਣੀ ਸੀ।
ਸਾਡੀ ਇਹ ਖੇਡ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਚੱਲਦੀ। ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਰੂਪ ਦਾ ਨਸ਼ਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਡਰਾਉਣੇ ਸੁਪਨੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਉਂਦੇ ਹੁਣ। ਅੰਦਰ ਸੁਲਗਦੇ ਕੋਲੇ ਦੀ ਤਪਸ਼ ਠੰਢੀ ਪੈ ਗਈ ਸੀ। ਰੂਪ ਦੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਸਕੂਨ ਮਿਲਦਾ। ਉਹ ਔਰਤ ਹੋ ਕੇ ਵੀ ਮੇਰੇ ਲਈ ਇਕ ਮਰਦ ਵਾਂਗ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਲਈ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜਿਊਣਾ ਔਖਾ ਹੋ ਗਿਆ।
ਰੂਪ ਅੱਜ ਦੁਪਿਹਰੇ ਆਈ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੇ ਆਮ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖੁਸ਼ੀ ਸੀ। ਘਰੇ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੈਂ ਰੂਪ ਨੂੰ ਬਾਹਾਂ ਵਿਚ ਜਕੜ ਲਿਆ।
"ਇਕ ਖੁਸ਼ਖਬਰੀ ਦੱਸਾਂ?" ਰੂਪ ਨੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖ ਹੁੰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।
"ਹਾਂ ਦੱਸ....ਜਲਦੀ ਦੱਸ!!"
"ਅਗਲੇ ਹਫਤੇ ਮੈਰਿਜ਼ ਹੈ ਮੇਰੀ।" ਉਸਨੇ ਅੱਖਾਂ ਮਟਕਾਉਂਦਿਆਂ ਰਿਹਾ। ਮੇਰੇ ਤੇ ਜਿਵੇਂ ਬਿਜਲੀ ਡਿੱਗ ਪਈ।
"ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਰੂਪ? ਤੈਨੂੰ ਕੀ ਜਰੂਰਤ ਹੈ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ? ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਬਿਨਾਂ ਮਰ ਜਾਵਾਂਗੀ।" ਮੇਰਾ ਗੱਚ ਭਰ ਆਇਆ ਸੀ।
"ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਜਰੂਰਤ ਕਿਸ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ? ਵਿਆਹ ਤਾਂ ਸਭ ਦਾ ਹੁੰਦਾ।"
"ਰੂਪ ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਊਂ। ਤੂੰ ਮੇਰਾ ਪਤੀ ਬਣੀਂ। ਆਪਾਂ ਆਪਣੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਸਾਏਂਗੀ।"
"ਔਰਤਾਂ ਵੀ ਆਪਸ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਂਦੀਆਂ ਨੇ?"
"ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ? ਹੁਣ ਸਭ ਕੁਝ ਹੋ ਰਿਹਾ। ਬਹੁਤ ਥਾਈ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਵਿਆਹ ਹੋਏ ਨੇ....! ਤੂੰ ਮੈਥੋਂ ਦੂਰ ਨਾ ਜਾਹ। ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਬਿਨਾ ਜੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ।"
ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੀ। ਇਹ ਤਾਂ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੈ। ਇੰਝ ਫਿਰ ਦੁਨੀਆਂ ਕਿਵੇਂ ਚੱਲੂ? ਔਰਤ ਕਦੇ ਮਰਦ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦੀ।
ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਤੇਰੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਤੂੰ ਮੇਰਾ ਸਹਾਰਾ ਹੈ। ਤੇਰੀ ਛੋਹ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਮੁਰਦਾ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਜਾਨ ਪਈ ਹੈ।
ਮੈਂ ਤਾਂ ਖੁਦ ਕਿਸੇ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੱਭ ਰਹੀ ਹਾਂ। ਔਰਤ-ਔਰਤ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦੀ। ਮਰਦ ਬਿਨਾਂ ਔਰਤ ਕੁਝ ਨਹੀਂ। ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਮਰਦ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਤੇਰੀ ਪਿਆਸ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਬੁਝਾ ਸਕਦੀ। ਨਾ ਤੂੰ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਤ੍ਰਿਪਤ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਰੂਪ ਪੱਲ੍ਹਾ ਛੁਡਾ ਕੇ ਚਲੀ ਗਈ।
ਅੰਦਰ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਟੁੱਟ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਭ ਕੁਝ ਬੇਜਾਨ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਰੂਪ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦਿਮਾਗ ਵਿਚ ਘੁੰਮ ਰਹੀਆਂ ਨੇ......!
ਔਰਤ? ਮਰਦ? ਕਈ ਸਵਾਲ ਦਿਮਾਗ ਵਿਚ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਮਚਾ ਰਹੇ ਨੇ....!
ਪਰ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਲੱਭ ਰਿਹਾ।

ਜੁਗਿੰਦਰ ਕੈਰੋਂ ਦਾ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਦਾ ਸੰਕਲਪ - ਜੁਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ 'ਫੁੱਲ'

ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਦਾ ਐਸਾ ਦ੍ਰਿੜ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਚਾ ਹੈ ਜਿਸ ਤੇ ਤੁਰਨ ਵਾਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਲੱਖਾਂ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਦੇ ਵੀ ਡੋਲਦਾ ਜਾਂ ਅਸਥਿਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸਗੋਂ ਬਿਖੜੇ ਪੈਂਡਿਆਂ ਅਤੇ ਉਲਟ ਪ੍ਰਭਾਵੀ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿਚ ਹੋਰ ਨਿਖਰਦਾ ਅਤੇ ਉਜਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਸ਼ਾ ਵਿਚ ਧਾਰਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਉਦੇਸ਼ ਸਦੀਵੀ ਅਹਿਸਾਸਾਂ ਅਤੇ ਸੁਆਸਾਂ ਵਿਚ ਵਸਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਪ੍ਰਣ ਪ੍ਰਾਣਾਂ ਤੋਂ ਪਿਆਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਮਾਰਗ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਵਿਅਕਤੀ ਸਦਾ ਚਾਕ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਅਸੂਲਾਂ ਤੋਂ ਕਦੇ ਵੀ ਗਿਰ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਉਹ ਸਦੀਵੀ ਸਤਿਵਾਦੀ ਬਣਕੇ ਸ਼ੁੱਧ ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਪੱਲੂ ਪਕੜੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਗੁਣ ਜਾਂ ਤਾਂ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਪੁਰਖਿਆਂ ਵਲੋਂ ਉੱਚ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸੰਚਾਰਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਾਂ ਵਧੀਆ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸੰਗਤ ਦੀ ਰੰਗਤ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
ਜੁਗਿੰਦਰ ਕੈਰੋਂ ਨੇ ਮੁਢ ਤੋਂ ਹੀ ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵੱਲ ਵਗਦੀਆਂ ਤੂਫਾਨੀ ਹਵਾਵਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਹੀ ਅਵਸਰਾਂ ਤੇ ਮੌਤ ਨਾਲ ਘੋਲ ਹੋਏ ਅਤੇ ਇੰਝ ਭਾਸਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਵਫਾਤ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪਲ ਉਸ ਉੱਪਰ ਜੇਤੂ ਸਿੱਧ ਹੋ ਸਕਦੀ ਸੀ ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਸਦਾ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਸਦੀਵੀ ਉਸਦਾ ਸਾਥੀ ਅਤੇ ਸਹਾਇਕ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮਾਂ ਦੀ ਗੋਦੀ ਦਾ ਨਿੱਘ ਉਸਦੀ ਕਿਸਮਤ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਅਤਿ ਦੀ ਤਰਸਯੋਗ ਹਾਲਤ ਵਿਚੋਂ ਗੁਜਰਦਾ ਹੋਇਆ ਉਹ ਸਰੀਰਕ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਪੱਕਾ ਪੀਡਾ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਆ ਰਹੇ ਖਤਰਿਆਂ ਤੋਂ ਲਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਹੋ ਕੇ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਉਸ ਵਿਚ ਪਰਬਲ ਹੁੰਦੀ ਗਈ। ਬਚਪਨ ਦੀ ਖੇਡਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਵੀ ਉਸ ਪਾਸੋਂ ਵੱਡੀਆਂ ਜ਼ੁੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਨਿਭਾਉਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਰੱਖੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਕਈ ਵਾਰੀ ਉਹ ਸਾਥੀਆਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਐਨਾਂ ਰੁੱਝ ਜਾਂਦਾ ਕਿ ਜ਼ੁੰਮੇ ਲਏ ਹੋਏ ਅਸਲੀ ਕਾਰਜ ਵਿਸਰ ਹੀ ਜਾਂਦੇ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਿਤਾ ਦੀਆਂ ਝਿੜਕਾਂ ਅਤੇ ਸਖਤ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ। ਇਸ ਨੂੰ ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਢੀਠਤਾਈ ਦਾ ਹੀ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਹ ਉਸ ਦੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਦੀਆਂ ਮੁਢਲੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਸਨ। ਉਹ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਵਾਰ ਜਦ ਉਹ ਡਿਆਲ ਭੱਟੀ ਵਿਖੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਉਮਰ ਲਗਭਗ ਛੇ ਜਾਂ ਸਤ ਸਾਲ ਦੀ ਹੋਵੇਗੀ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਹੱਲ ਵਾਹ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਉਥੇ ਨਿੱਕੇ-ਨਿੱਕੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਜਾ ਕੇ ਬੀਜ਼ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ। ਘਰ ਨੂੰ ਆਉਂਦਿਆਂ ਇਸ ਨੂੰ ਕੁਝ ਬੱਚੇ ਗਲ਼ੀ ਵਿਚ ਖੇਡਦੇ ਹੋਏ ਮਿਲ ਗਏ। ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਅਸਲੀ ਡਿਊਟੀ ਭੁੱਲ ਹੀ ਗਈ ਅਤੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਲੁਕਣ-ਮੀਟੀ ਵਿਚ ਰੁੱਝ ਗਿਆ। ਉਧਰ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਬੀਜ਼ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਜਦ ਇਹ ਲੰਮਾ ਸਮਾਂ ਵਾਪਸ ਨਾ ਪਰਤਿਆ ਤਾਂ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਆਪ ਪਿੰਡ ਦਾ ਰਾਹ ਪਕੜਿਆ। ਅੱਗੇ ਇਹ ਖੇਡਦਾ ਹੋਇਆ ਕਾਬੂ ਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਚਪੇੜਾਂ ਅਤੇ ਛਿੱਤਰਾਂ ਦੀ ਵਰਖਾ ਆਰੰਭ ਹੋ ਗਈ ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਸ ਸਭ ਕੁਝ ਨੂੰ ਸਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਨਾ ਇਹ ਦੌੜਿਆ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਦਰਦਾਂ ਕਾਰਨ ਅੱਥਰੂ ਹੀ ਕੇਰੇ। ਅਖੀਰ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਆਪ ਹੀ ਇਹ ਕਾਰਵਾਈ ਰੋਕ ਕੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗ ਪਿਆ, ਇਹ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਹੜੀ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਨਾ ਹੀ ਰੋਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਅੱਗੇ ਲੱਗ ਕੇ ਦੌੜਦਾ ਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਉਸਦੀ ਸਹਿਣ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਦਾ ਮੁੱਢ ਸੀ।
ਇਸ ਤੋਂ ਅਗਲੇਰੇ ਪੈਂਡਿਆਂ ਨੂੰ ਸਰ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਉਹ ਐਨਾ ਪੱਕੇ ਇਰਾਦੇ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹੋਈ ਗਿਆ ਕਿ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਉਸ ਨੂੰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿਚ ਵੱਸੇ ਹੋਏ ਬਿੰਦੂ ਤੋਂ ਹਿਲਾਉਣ ਵਿਚ ਅਸਫਲ ਰਹਿੰਦੇ ਰਹੇ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਸ. ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਕੈਰੋਂ ਦੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦੀ ਸੰਗਤ ਦੀ ਰੰਗਤ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਅਡੋਲ ਬਣਾਈ ਗਈ। ਜਿਵੇਂ ਸ. ਕੈਰੋਂ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਨਾਲ ਵਿਚਰਦੇ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਕਦੇ ਵੀ ਦੁਚਿਤੀ ਦੇ ਗਲਬੇ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸਨ ਆਉਂਦੇ ਉਸੇ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਵੀ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਸਾਫ ਸਪੱਸ਼ਟ ਅਤੇ ਸਿੱਧੀਆਂ ਲੀਹਾਂ ਦਾ ਪਾਂਧੀ ਬਣਿਆ ਰਿਹਾ। ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੜ੍ਹਨ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੀ ਚੰਗਿਆੜੀ ਸਦੀਵੀ ਉਸਦੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿਚ ਮਘਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਜਦ ਉਸ ਨੇ ਕੈਰੋਂ ਤੋਂ ਹਾਇਰ ਸੈਕੰਡਰੀ ਪਾਸ ਕਰ ਲਈ ਤਾਂ ਉਹ ਉਚੇਰੀ ਕਾਲਜ ਵਿਦਿਆ ਦਾ ਚਾਅ ਹਿਰਦੇ ਵਸਾਈ ਬੈਠਾ ਸੀ ਪ੍ਰੰਤੂ ਪੱਲੇ ਕੋਈ ਪੈਸਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪੁੱਜਾ। ਉਥੇ ਦਫਤਰ ਵਿਚ ਪੁੱਜ ਕੇ ਸਬੰਧਤ ਕਲਰਕ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਅਤੇ ਅਸਲੀ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ ਬਿਆਨ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਹਿਯੋਗ ਕਾਰਨ ਇਹ ਦਾਖਲਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਫਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਜੇਕਰ ਇਸ ਵਿਚ ਸਵੈਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਦੀ ਘਾਟ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਇਹ ਆਪਣੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਤੱਕ ਕਦੀ ਵੀ ਨਾ ਪੁੱਜ ਸਕਦਾ।
ਜਦ ਇਹ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ ਵਿਚ ਐੱਮ ਏ ਪੰਜਾਬੀ (ਭਾਗ ਦੂਜਾ) ਵਿਚ ਦਾਖਲੇ ਵਾਸਤੇ ਗਿਆ ਤਾਂ ਜੇਬ੍ਹ ਵਿਚ ਕੇਵਲ ਦੋ ਸੌ ਰੁਪੈ ਸਨ ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਇਸਨੇ ਆਪਣੀ ਮੁੰਦਰੀ ਵੇਚ ਕੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਉਸਨੇ ਇਕ ਸੌ ਰੁਪੈ ਫੀਸਾਂ ਦੇ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਇਕ ਸੌ ਹੋਸਟਲ ਦਾ ਖਰਚਾ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਜੇਬ ਬਿਲਕੁੱਲ ਖਾਲੀ ਹੋ ਗਈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਵਿਸ਼ਾਲ ਦੋਸਤੀ ਖੇਤਰ ਵਾਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਸ਼ਵ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸੀ ਪ੍ਰੰਤੂ ਆਰਥਿਕ ਪੱਖੋਂ ਬਿਲਕੁੱਲ ਹੀ ਨਿਆਸਰਾ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਸ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਦਾ ਹੱਥ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਨਾਲ ਪਕੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਮੁਕੱਦਰ ਨੇ ਇਸਦੇ ਵਾਸਤੇ ਬੜਾ ਹੀ ਨਿਵੇਕਲਾ ਰਾਹ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ। ਉਥੇ ਹੋਸਟਲਜ਼ ਦੇ ਖਾਣੇ ਦਾ ਦੋ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਪਾਸ ਠੇਕਾ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਅਤਿ ਦਾ ਸ਼ਰੀਫ ਅਤੇ ਨੀਅਤ ਦਾ ਸਾਫ ਸੁਥਰਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੂਜਾ ਸ਼ੈਤਾਨ ਅਤੇ ਬਦਮਾਸ਼ੀ ਦਾ ਪੱਖ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਪਾਸ ਅਜਿਹਾ ਸ਼ਰਾਰਤੀ ਅੰਸ਼ ਸੀ ਜੋ ਕਿ ਦੂਜੇ ਭਲੇਮਾਣਸ ਠੇਕੇਦਾਰ ਜੱਗੇ ਨੂੰ ਇਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਤੰਗ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭੱਜ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਸਾਰਾ ਹੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਾਲਕ ਪਾਸ ਆ ਜਾਵੇ। ਜੁਗਿੰਦਰ ਕੈਰੋਂ ਨੇ ਜਦ ਇਹ ਬੇਇਨਸਾਫੀ ਅਤੇ ਵਧੀਕੀ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਜੱਗੇ ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਦਾ ਦਿਮਾਗ ਸਦਾ ਵਾਸਤੇ ਸਿੱਧਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੱਗਾ ਕੈਰੋਂ ਦਾ ਯਾਰ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ "ਜਦੋਂ ਪੈਸੇ ਹੋਣਗੇ ਦੇ ਦਿਓ" ਕਹਿ ਕੇ ਸਾਰਾ ਹੀ ਸਾਲ ਖਾਣਾ ਖੁਆਇਆ। ਮਗਰੋਂ ਜਦ ਜੁਗਿੰਦਰ ਕੈਰੋਂ ਨੂੰ ਬੀੜ ਸਾਹਿਬ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਕਾਲਜ ਵਿਖੇ ਨਿਯੁਕਤੀ ਮਿਲ ਗਈ ਤਾਂ ਇਸ ਸਾਰੇ ਹੀ ਬਿੱਲ ਦੀ ਅਦਾਇਗੀ ਕੀਤੀ।
ਸੱਚੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਵਾਲਾ ਬਸ਼ਰ ਕਦੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਗਲਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਵੰਗਾਰਦਾ ਜਾਂ ਚੁਣੌਤੀ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ। ਉਹ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੋਇਆ ਜੀਵਨ ਬਸਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਉੱਚ ਯੋਗਤਾ ਰੱਖਦਾ ਹੋਇਆ ਵੀ ਸਨਿਮਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਬੜੀਆਂ ਹੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਅਤੇ ਅਗਾਂਹ ਵਧੂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਹ ਖੁਦ ਸਿੱਧੀਆਂ ਰਾਹਾਂ ਦਾ ਪਾਂਧੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ aਮੀਦ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਪ੍ਰਤੀ ਵੀ ਹਰ ਕੋਈ ਨਿਸ਼ਕਪਟ ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਆਵੇ। ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਉਸ ਪ੍ਰਤੀ ਗਲਤ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਸਬੰਧੀ ਨੀਵੀਂ ਪੱਧਰ ਦੇ ਮਾਪਦੰਡ ਕਾਇਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਖੜਗ ਭੁਜਾ ਬਣਕੇ ਤਣ ਵੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਹੀ ਜੁਗਿੰਦਰ ਕੈਰੋਂ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਚਿਤਰਨ ਹੈ। ਉਹ ਇਕ ਸੱਚਾ ਮਿੱਤਰ, ਸਹਿਯੋਗੀ, ਹਿੰਮਤੀ, ਦ੍ਰਿੜ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ੀ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਮਾਲਕ ਵਿਅਕਤੀ ਹੈ। ਜਦ ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਸਟੇਟ ਟੈਕਸਟ ਬੁੱਕ ਬੋਰਡ ਦਾ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਬਣਿਆ ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਰਾਹਾਂ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕੰਡੇ ਅਤੇ ਟੋਏ ਪੁੱਟਣ ਦੇ ਆਹਰ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਉਹ ਸੱਚੇ ਮੀਲ ਪੱਥਰਾਂ ਦੀ ਜੁਸਤਜੂ ਦਾ ਅਭਿਲਾਸ਼ੀ ਆਪਣੀ ਧੁਨ ਵਿਚ ਅੱਗੇ ਵਧੀ ਗਿਆ। ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੂੰ ਰਸਤੇ ਵਿਚੋਂ ਸਾਫ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਉਹ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਇਸ ਸ਼ਾਨਾਮਤੀ ਕੁਰਸੀ ਉਪਰ ਸੁਸ਼ੋਭਿਤ ਰਿਹਾ। ਜਿਸ ਸਿੰਘਾਸਨ ਦੀ ਮਾਲਕੀ ਇਕ ਆਈ ਏ ਐੱਸ ਅਫਸਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਯੋਗਤਾ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਹੀ ਇਸ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਬਣਾਈ। ਉਸ ਦੀ ਕਾਰਜ ਸੁਯੋਗਤਾ ਦੇ ਸਿਤਾਰੇ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਹੀ ਬੁਲੰਦ ਰਹੇ। ਵੱਡੇ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸੰਕਟ ਸਮੇਂ ਵੀ ਉਸਦੀ ਕਾਰਜ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਕਦੇ ਵੀ ਅਸੰਤੁਲਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਅਤੇ ਉਹ ਅਰੂਜ਼ ਭਰਪੂਰ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸਫਲ ਲੀਹਾਂ ਤੇ ਤੁਰਿਆ ਰਿਹਾ।
ਲੋਕ ਧਾਰਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਦੀਆਂ ਖੋਜਾਂ ਵੱਲ ਝਾਤ ਮਾਰੀ ਕੇ ਐਨੀ ਹੈਰਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਵਿਦਵਾਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਬੰਧੀ ਹਰ ਕੋਈ ਵਿਚਾਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਅਤੇ ਜੀਵਨੀਆਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਉਸ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਅਤੇ ਵਸੀਹ ਅਧਿਆਨ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ। ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀਆਂ ਦਾ ਉਹ ਮੈਂਬਰ ਹੈ। ਜਦ ਉਹ ਲੋਕ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਖੋਜ ਕਾਰਜਾਂ ਲਈ ਕਰਨਾਟਕ ਗਿਆ ਤਾਂ ਅਜਿਹੇ ਰੁਝੇਵਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਸਮਾਂ ਕੱਢ ਕੇ ਉਸਨੇ ਮਹਾਨ ਨਾਵਲ 'ਸਭਨਾਂ ਜਿੱਤੀਆਂ ਬਾਜ਼ੀਆਂ' ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਉਸਦੀ ਬਹੁਪੱਖੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਉਤੇ ਸ਼ਹੀਦ ਸੋਚ ਦਾ ਚਿੰਨ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਸੰਸਥਾ ਜਾਂ ਯੂਨੀਵਰ ਸਿਟੀ ਵਲੋਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਕੰਮ ਨੂੰ ਸੀਮਤ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਰ ਦੇਣ ਨਾਲ ਉਸਨੂੰ ਸਕੂਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਇਕ ਮਹਿਤਾਬਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆਪਣੀਆਂ ਰਿਸ਼ਮਾਂ ਰਾਹੀਂ ਠੰਢਾਂ ਵਰਤਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਦੀ ਸੇਵਾ ਉਸ ਦੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਸੰਕਲਪ ਹੈ। ਉਹ ਹਾਸਿਆਂ ਦਾ ਖਜ਼ਾਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰੀਤਾਂ ਦੇ ਭੰਡਾਰੇ ਵੰਡਦਾ ਹੋਇਆ ਤ੍ਰੇੜਾਂ ਅਤੇ ਦੁਫੇੜਾਂ ਦਾ ਮੇਲਣਕਾਰ ਹੈ। ਉਹ ਸਬਰ ਅਤੇ ਸੰਤੋਖ ਵਿਚ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਬੱਸ ਇਹੋ ਹੀ ਉਸਦੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੰਕਲਪ ਅਤੇ ਬੁਲੰਦ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਹਨ।
ਜੁਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ 'ਫੁੱਲ'
ਪਿੰਡ ਤੇ ਡਾਕ : ਕੈਰੋਂ (ਤਰਨਤਾਰਨ)

ਦੇਵੀ ਪੂਜਾ ਵਿਧੀ ਵਿਧਾਨ : ਉਤਪਤੀ ਤੇ ਵਿਕਾਸ - ਡਾ. ਸੁਨੀਲ ਸ਼ਰਮਾ

ਦੇਵੀ ਪੂਜਾ ਵਿਧੀ ਵਿਧਾਨ : ਉਤਪਤੀ ਤੇ ਵਿਕਾਸ

ਡਾ. ਸੁਨੀਲ ਸ਼ਰਮਾ

ਲੋਕ ਜੀਵਨ ਤੇ ਪਰਿਵੇਸ਼ਕ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀ :- ਦੇਵੀ ਪੂਜਾ ਸਬੰਧੀ ਵਿਧੀ ਵਿਧਾਨ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਆਪੀ ਪੂਜਾ ਵਿਧੀ ਵਿਧਾਨ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਤੇ ਵਿਕਾਸ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਪਰਿਵਸ਼ਕ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਅਨੁਰੂਪ ਮਾਨਵ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਅਤਿ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਪ੍ਰਮਾਣ ਕਾਲ ਦੇ ਗਰਭ ਵਿਚ ਸਮਾ ਗਏ ਹਨ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਹ ਪੂਜਾ ਵਿਧੀ ਵਿਧਾਨ ਦੇਸ ਕਾਲ, ਸਮਾਜ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਆਦਿ ਦੇ ਵਰਤਮਾਨ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਿਵਿਧ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਲਗਭਗ ਹਰ ਇਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿਚ ਸੱਭਿਅਤਾ ਤੇ ਧਰਮ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਇਹ ਜਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿਧੀ ਵਿਧਾਨ ਪੁਰਾਤਨ ਵਿਧਾਨਾਂ ਦੇ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਤੇ ਅਨੁਸਠਾਠਾਂ ਦਾ ਹੂਬਹੂ ਰੂਪ ਹਨ। ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਸੱਚਾਈ ਤੋਂ ਮੁਨਕਰ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿ ਦੇਵੀ ਪੂਜਾ ਦੇ ਵਿਧੀ ਵਿਧਾਨ ਅਤਿ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਵਿਧੀ ਵਿਧਾਨਾਂ ਦਾ ਸੁਧਰਿਆ ਹੋਇਆ ਅਜੋਕਾ ਰੂਪ ਹੈ।
ਦੇਵੀ ਪੂਜਾ ਵਿਧੀ ਵਿਧਾਨਾਂ ਦਾ ਉਤਪਤੀ ਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਲਈ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਅਤਿ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮਾਨਵ ਸਮਾਜ ਤੇ ਪਰਿਵੇਸ਼ ਦੀ ਪਰਿਕਲਪਨਾ ਦੀ ਲੋੜ ਪਵੇਗੀ। ਇਸ ਦੇ ਵਿਚੋਂ ਇਹ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਆਦਿ ਮਨੁੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਨੇ ਧਰਮ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਕੀਤੀ। ਨਾਰੀ ਦੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਧਰਮ ਤੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਕੇਂਦਰ ਬਿੰਦੂ ਮੰਨ ਕੇ ਅਨੇਕ ਲੋਕਾਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਲੋਕ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ। ਇਕ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਆਪੀ ਦੇਵੀ ਪੂਜਕ ਤੇ ਮਾਂ ਮੂਲਕ ਸਮਾਜਕ ਸੰਰਚਨਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਬਾਅਦ ਦੇ ਕਾਲ ਵਿਚ ਨਿਰੰਤਰ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ। ਇਸਦੇ ਪਰਿਣਾਮ ਸਰੂਪ ਨਾ ਕੇਵਲ ਦੇਵੀ ਪੂਜਾ ਦੇ ਵਿਧੀ ਵਿਧਾਨ ਦਾ ਪ੍ਰਚਲਣ ਹੀ ਘਟਿਆ ਸਗੋਂ ਨਾਰੀ ਦੀ ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਾ ਤੇ ਸਮਾਜਕ ਸਨਮਾਨ ਜਨਕ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਪਤਨ ਹੋਇਆ।
ਅਸੀਂ ਇਹ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਲੱਖਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਸ਼ੂ ਜਮਾਤ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋਣ ਅਤੇ ਮਾਨਵ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਸਮੇਂ ਮਾਨਵ ਕਬੀਲਾ ਸ਼ਿਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਇਕੱਤਰ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜਿਊਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਹੱਕ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਂਅ ਦੀ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸੰਭੋਗ ਦੇ ਬਾਅਦ ਨਰ ਦਾ ਉਤਰਾਇਤਵ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਗਰਭ ਧਾਰਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਜਨਮ ਅਤੇ ਸੰਤਾਨ ਦੇ ਆਤਮ ਨਿਰਭਰ ਹੋਣ ਤੱਕ ਮਾਂ ਜਾਂ ਸਮੁੱਚਾ ਸਮੂਹ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੈ ਕਿ ਐਸੇ ਵਿਚ ਸੰਤਾਨ ਨੂੰ ਮਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪਹਿਚਾਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਐਸੇ ਸਮਾਜ ਆਪਣੀ ਸਮੂਹਕ ਕਬੀਲਾ ਸੰਸਥਾਗਤ ਸੰਰਚਨਾ/ਬਨਾਵਟ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਆਪੀ ਸੱਤਰ ਤੇ ਮਾਂ ਮੂਲਕ ਸਮਾਜ ਬਣ ਕੇ ਉਭਰਿਆ।
ਮਾਨਵ ਨੇ ਸੰਪੂਰਨ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਹਰ ਅਵਸਥਾ ਅਤੇ ਪਰਿਵੇਸ਼ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ, ਆਪਣੀ ਉਤਪਤੀ, ਆਪਣੇ ਆਸ ਪਾਸ ਦੇ ਪਰਿਵੇਸ਼ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸੰਪੂਰਨ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ, ਜੀਵਨ ਤੇ ਮੌਤ ਦੀ ਉਤਪਤੀ, ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ, ਸੰਚਾਲਣ, ਪਰਬਤਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਦੀ ਆਪਣੇ ਉਪਲਬਧ ਗਿਆਨ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਖੋਜ ਅਤੇ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਉਹ ਜੋ ਧਾਰਨਾਵਾਂ, ਮੱਤ, ਦਰਸ਼ਨ ਜਾਂ ਬੌਧਿਕ ਗਿਆਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣਾ ਸਕਿਆ। ਉਹ ਉਸ ਦੇ ਧਰਮ, ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਮੱਤ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਦਾ ਨਿਰਧਾਰਨ ਤੇ ਸੰਚਾਲਨ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਨਿਯਮ ਤੇ ਤੱਤਵ ਬਣੇ। ਮਾਨਵ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਦੋ ਚੀਜ਼ਾਂ ਮਾਨਵ ਲਈ ਬੜੀ ਜਿਗਿਆਸਾ ਅਤੇ ਉਤਸੁਕਤਾ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਹਨ। ਮ੍ਰਿਤੂ ਆਦਿ ਮਾਨਵ ਲਈ ਜੀਵਨ ਦਾ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਅੰਤ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇਕ ਭਿਆਨਕ ਘਟਨਾ ਸੀ। ਇਸ ਦਾ ਭੈਅ ਮ੍ਰਿਤੂ ਸਮੇਂ ਸ਼ਰੀਰਕ ਕਸ਼ਟ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਇਸ ਦੇ ਰਹੱਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵੀ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਪਰਿਣਾਮ ਸਰੂਪ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਸ਼ਰੀਰ ਮੌਜੂਦ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਸਦੇ ਵਿਚੋਂ ਜੀਵਨ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਸਾਰੀ ਕ੍ਰਿਆਸ਼ੀਲਤਾ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋਣ ਨਾਲ ਉਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸਭਨਾਂ ਸਮੇਤ ਉਸ ਦੀ ਉਪਯੋਗਤਾ ਤੇ ਯੋਗਦਾਨ ਦਾ ਵੀ ਅੰਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਆਦਿ ਮਾਨਵ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੀਮਿਤ ਬੁੱਧੀ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਇਹ ਕਲਪਨਾ ਕਰ ਲਈ ਕਿ ਇਸ ਸ਼ਰੀਰ ਦਾ ਸੰਚਾਲਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਜੀਵਨ ਤੱਤ ਕੋਈ ਅਦਿੱਖ ਵਸਤੂ ਹੈ। ਇਹ ਅਗਿਆਤ ਵਿਰੋਧੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਧੀਨ ਇਸ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਚਲੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ ਜੀਵਨ ਤੱਤ ਨੂੰ ਆਤਮਾ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਿਆ। ਇਸ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਮੰਨ ਕੇ ਇਸ ਦੇ ਇਰਦ ਗਿਰਦ ਆਤਮਾ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ, ਸਵਰਗ ਨਰਕ, ਮੁਕਤੀ ਆਦਿ ਸਹਿਤ ਕਈ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਧਰਮਾਂ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਹੋਈ। ਮ੍ਰਿਤੂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪੁਰਾਤਨ ਅਨੁਸ਼ਠਾਨ ਤੇ ਸੰਸਕਾਰ ਉਤਪੰਨ ਹੋਏ। ਵਿਰੋਧਾਭਾਸ ਏਨੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਮ੍ਰਿਤੂ ਅਟੱਲ ਸੀ। ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਅਖੀਰ ਇਸ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸੁਭਾਵਕ ਅੰਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਕੇ ਮ੍ਰਿਤੂ ਉਪਰੰਤ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸੌਖਾ ਬਨਾਉਣ ਲਈ ਸੰਸਕਾਰ ਤੇ ਅਨੁਸ਼ਠਾਠ ਵਿਕਸਤ ਕਰ ਲਏ। ਇਹ ਪੁਰਾਤਨ ਧਾਰਨਾ ਬਣ ਗਈ ਕਿ ਮ੍ਰਿਤੂ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਹੋਂਦ/ਵਜੂਦ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਤੌਰ ਤੇ ਸਮਾਪਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਦੇਂਦੀ। ਮ੍ਰਿਤੂ ਆਤਮਾ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਕਿਸੇ ਬੀਮਾਰੀ ਜਾਂ ਦੂਜੇ ਕਾਰਨ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਕਲਪਨਾ ਕਰ ਲਈ ਗਈ ਕਿ ਮ੍ਰਿਤੂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਹੋਂਦ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਭੈਅ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕਰ ਲਈ ਗਈ ਕਿ ਮ੍ਰਿਤੂ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ ਹੋਂਦ (ਆਤਮਾ) ਨੂੰ ਸ਼ਰੀਰ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਆਪਣੇ ਕਬੀਲੇ ਅਤੇ ਆਸ ਪਾਸ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਖਰਾ ਕਰ ਦੇਂਦੀ ਹੈ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪੁਜਾਏ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਨਾ ਕੇਵਲ ਉਸ ਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤਰੀਕੇ ਵਿਕਸਤ ਹੋਏ ਸਗੋਂ ਉਸ ਦੇ ਵਾਪਿਸ ਨਾ ਆਉਣ ਤੇ ਰੋਕ ਲਾਉਣ ਲਈ ਅਸਲ ਰੁਕਾਵਟਾਂ (ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਅਨੁਸ਼ਠਾਨਾਂ ਰਾਹੀਂ) ਪਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਆਰੰਭਕ ਧਰਮਾਂ ਤੇ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਆਦਿ ਮਾਨਵ ਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਲਪਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ਾਂ ਨੇ ਹੀ ਪਾਈ।
ਦੂਜੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਘਟਨਾ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਜਨਮ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਸੀਮਿਤ ਬੁੱਧੀ ਤੋਂ ਇਹ ਬਾਹਰ ਸੀ ਕਿ ਨਾਰੀ ਨੂੰ ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਯੋਨੀ ਮਾਰਗ ਤੋਂ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਰਕਤ (ਮਹਾਵਾਰੀ) ਕਿਉਂ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਸਿਲਸਿਲਾ ਰੁਕਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਗਰਭ ਧਾਰਨ ਦੇ ਨੌਂ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੇ ਵੱਡੇ ਅਸਚਰਜ਼ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਕ ਨਵੇਂ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਮਾਨਵ-ਸ਼ਿੱਸ਼ੂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕਿਵੇਂ ਜਨਮ ਦੇਂਦੀ ਹੈ? ਜਨਮ ਦੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੇ ਸ਼ਿਸ਼ੂ ਦੀ ਆਹਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਸ ਦੇ ਸਤਨਾਂ/ਥਣਾਂ/ਛਾਤੀਆਂ ਵਿਚ ਦੁੱਧ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ? ਇਹ ਸ਼ਿਸ਼ੂ ਦੇ ਪਾਲਣ ਪੋਸ਼ਣ ਲਈ ਜੀਵਨਦਾਇਕ ਖੁਰਾਕ ਬਣ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਵਧਣ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਜਰੂਰੀ ਹੈ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਪੁਰਾਤਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਮਾਨਵ ਨੂੰ ਕਠਿਨ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿਚ ਅਮਿੱਤਰਤਾਪੂਰਨ ਵਾਤਾਵਰਨ ਨਾਲ ਸੰਘਰਸ਼ਪੂਰਨ ਜੀਵਨ ਜਿਊਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਇਸਦੇ ਪਰਿਣਾਮਸਰੂਪ ਮ੍ਰਿਤੂ ਦਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਬਾਲ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਜਾਂ ਗਰਭ ਦੇ ਸਮੇਂ ਗਰਭਪਾਤ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਅਧਿਕ ਸੀ। ਪਰਿਣਾਮ ਵਜੋਂ ਇਸ ਸਭ ਨੂੰ ਦੁਰਾਤਮਾਵਾਂ ਜਾਂ ਅਦਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਾ ਕੰਮ ਸਮਝ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਸੁਭਾਵਕ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਜਲਿਟ ਅਤੇ ਕਠੋਰ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਸਮੂਹ ਦੀ ਹੋਂਦ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸ੍ਰੋਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਾਨਵੀ ਸਾਧਨ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ। ਇਹ ਆਪਣੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿਚ ਉਪਲਬਧ ਪ੍ਰਕਿਰਤਕ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਕ ਤੇ ਜੀਵਤ ਰੱਖ ਸਕਣ। ਆਦਿ ਮਾਨਵ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਜਰੂਰੀ ਤੇ ਵੱਡਮੁੱਲੀ ਮਾਨਵੀ ਸਾਧਨ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਇਸਤਰੀਆਂ ਪਾਸੋਂ ਨਵ ਸ਼ਿਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਜਨਮ ਰਾਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਇੰਝ ਇਸਤਰੀ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਾਤੀ ਮਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਚਲਾ ਕੇ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀ ਤੇ ਪਾਲਣ ਵਾਲੀ ਪੂਜਯ ਦੇਵੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲੈਣਾ ਆਦਿ ਮਾਨਵ ਦੀ ਸਹਿਜ ਮਨੋਵ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ। ਇਹ ਪੁਰਾਤਨ ਸਮਾਜ ਲਗਭਗ ਇਸੇ ਸਰੂਪ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਸਭ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਤੇ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਹੀ ਆਦਿਮ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹੀ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਨਾਰੀ ਦੀ ਮਮਤਾ ਤੇ ਜਨਮਦਾਤੀ ਦੇ ਸਰੂਪ ਵਿਚ ਸਵੀਕਾਰਦੇ ਹੋਏ ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਵਾਲੇ ਮਾਤਰ ਮੂਲਕ ਦੇਵੀ ਪੂਜਕ ਸਮਾਜਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਆਪਕ ਸੱਤਰ ਤੇ ਵਿਕਸਤ ਹੋਏ। ਜੇਮਜ ਜੇ ਪਰਿਸਟਨ ਦੇ ਮੱਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਦੇਵੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣ ਲਗਭਗ ਤੀਹ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਸਾਰੇ ਯੂਰਪ ਵਿਚ ਇਸਤਰੀ ਦੇਵੀਆਂ ਦੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਪ੍ਰਤਿਮਾਵਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਪ੍ਰੰਪਰਕ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਭਨਾਂ ਤੇ ਜਨਣ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਉਕੇਰਣ ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਬੱਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਦੇਵੀ ਪ੍ਰਤਿਮਾਵਾਂ ਹੀ ਜਾਪਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਬੰਧ ਆਰੰਭਕ ਉਰਵਰਤਾ ਦੇ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਥਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਦੇਵੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਇਹ ਪੂਜਾ ਵਿਧੀ ਵਿਧਾਨ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਆਪੀ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਧੀ ਵਿਧਾਨਾਂ ਦੀ ਕਿਵੇਂ ਉਤਪਤੀ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ? ਇਹ ਜਾਨਣ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਨਾ ਕੇਵਲ ਆਦਿ ਮਾਨਵ ਦੇ ਪੁਰਾਤਨ ਪ੍ਰਕਿਰਤਕ ਪਰਿਵੇਸ਼ ਦੀ ਪਰਿਕਲਪਨਾ ਕਰਨੀ ਪਵੇਗੀ ਬਲਕਿ ਉਸ ਦੇ ਲੋਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਪੱਖਾਂ ਤੇ ਜੀਵਨ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚੋਂ ਮਾਤਰ (ਮਾਂ) ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਪੂਜਾ ਵਿਧੀ ਵਿਧਾਨ, ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਉਤਪਤੀ ਦੇ ਗੁਆਚੇ ਸੂਤਰ ਲੱਭਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਸੰਦਰਭਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ।
ਜਨਮਦਾਤੀ ਪਾਲਣਹਾਰੀ :- ਨਾਰੀ ਨਾ ਕੇਵਲ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸੀ ਸਗੋਂ ਉਹ ਜੀਵਨ ਦੀ ਅਸਲ ਉਤਪਤੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਗਰਭ ਧਾਰਨ ਤੇ ਜਨਮ ਦੇਣ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਮਾਨਵ ਲਈ ਭਿਆਨਕ ਕਸ਼ਟ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਮ੍ਰਿਤੂ ਦੇ ਉਲਟ ਚਮਤਕਾਰ ਸੀ। ਪਰਿਣਾਮਸਰੂਪ ਔਰਤ ਤੇ ਉਸਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਉਤਪਤੀ ਦੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਤੇ ਜੀਵਨਦਾਈ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜਾਣਿਆ ਗਿਆ। ਸਮਾਜਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਆਰੰਭਕ ਚਰਣਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਮਾਤਰਤਵ/ਜਨਣਤਵ/ਮਾਂ ਬਣਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਔਰਤ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਧਰਮ ਦੀ ਕੇਂਦਰ ਬਣ ਗਈ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਆਦਿਮ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਮਸਤਕ ਲਈ ਔਰਤਾਂ/ਨਾਰੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੁਚੀ, ਸਨਮਾਨ ਅਤੇ ਜਿਗਿਆਸਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਰਹੀਆਂ। ਜਨਮ ਦੇਣ ਦੀ ਇਸ ਖੂਬੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਔਰਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ, ਮਾਨਵ ਸ੍ਰੋਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਾਨਵ ਦੀ ਨਸਲ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਮੂਹ ਦੀ ਹੋਂਦ ਲਈ ਜਰੂਰੀ ਸ਼ਿਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਉਪਲਬਧ ਕਰਵਾਉਣ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਉਹ ਮਾਨਵ ਨੂੰ ਭੋਗ ਰਾਹੀਂ ਸ਼ਰੀਰਕ ਆਨੰਦ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਵਾਉਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਪਰਿਣਾਮ ਵਜੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਨਣ ਇੰਦਰੀਆਂ ਨੂੰ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ ਉਰਵਰਤਾ ਅਤੇ ਜੀਵਨਦਾਈ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਿਚ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਆਦਿ ਕਾਲ ਵਿਚ ਪਿਤਰਤਵ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਕਲਪਨਾ ਆਧਾਰਤ ਇਕ ਅਨੁਮਾਨ ਜਾਂ ਧਾਰਨਾ ਸੀ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਮਾਤਰਤਵ ਇਕ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਸੀ। ਸਮੂਹਿਕ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਸਾਰੀਆਂ ਵਿਅਸਕ ਨਾਰੀਆਂ/ਪਤਨੀਆਂ ਤੇ ਵਿਅਸਕ ਨਰ/ਪਤੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਵਿਆਹ ਜਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸੁਤੰਤਰ ਯੋਨ ਸਬੰਧਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਿਤਰਤਵ ਕੇਵਲ ਅਨੁਮਾਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਸੁਨਿਸ਼ਚਿਤਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਕਿ ਬੱਚੇ ਦਾ ਬਾਪ ਕੌਣ ਹੈ, ਇਸ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਸੀ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਜਨਮਦਾਤੀ ਮਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਤੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਜਨਮ ਦੇ ਬਾਅਦ ਬੱਚਾ ਮਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਪਛਾਣਦਾ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਭੋਜਨ, ਦੇਖਭਾਲ ਅਤੇ ਪਾਲਣ ਪੋਸ਼ਣ ਲਈ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਾਂ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਿਤਾ ਨਾਲ ਪ੍ਰੀਚੈ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਮਾਂ ਬੱਚੇ ਲਈ ਸਭ ਕੁਝ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮਾਂ ਬੱਚੇ ਦਾ ਇਹ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਲਗਾਓ ਅਤੇ ਨਾਰੀ ਦੀ ਪ੍ਰਜਨਣ ਰਾਹੀਂ ਨਵੇਂ ਜੀਵਨ ਸਿਰਜਣ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪਾਲਣ ਪੋਸ਼ਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਰੂਪ ਮਾਨਵ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਆਸਥਾ ਰੱਖਣ, ਉਸ ਦੀਆਂ ਜਨਣ ਇੰਦਰੀਆਂ ਤੇ ਆਨੰਦ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਜਨਣ ਸਬੰਧੀ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਉਰਵਰਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਤੇ ਅੱਦਭੁਤ ਰੱਬੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਧਾਰਕ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦੇਖਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਿਆ। ਇਸ ਦੇ ਪਰਿਣਾਮ ਵਜੋਂ ਸਮੁੱਚੇ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਚ ਉੱਨਤ ਵਕਸ਼ਾਂ ਤੇ ਯੋਨੀ ਐਸੇ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਖਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਨਾਰੀ ਪ੍ਰਤਿਮਾਵਾਂ ਨੇ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਵਿਹਾਰ ਤੋਂ ਇਹ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਾਤਰਤਵ (ਮਮਤਾ) ਪ੍ਰੇਮਿਕਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰੇਮ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਔਰਤਾਂ/ਨਾਰੀਆਂ ਵਡਿਆਈ ਕਰਨ ਅਤੇ ਤੋਹਫੇ ਨਾਲ ਜਲਦੀ ਪਸੀਜ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਰਿਣਾਮ ਵਜੋਂ ਨਾਰੀ ਦੀਆਂ ਸਿਰਜਨਾਤਮਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਰਾਥਨਾ, ਚੜਾਵਿਆਂ ਜਾਂ ਵਡਿਆਈ ਕਰਕੇ ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਲੱਗੀ ਤਾਂਕਿ ਉਹ ਬੁਰੀਆਂ ਆਤਮਾਵਾਂ ਦੇ ਬੁਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਖਤਰਿਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰੇ।
ਇਸ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਪਹਿਲੂ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਬੱਚਾ ਮਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਅਤੇ ਸਹਿਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਮਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਿਆਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਵਿਚ ਇਕ ਪ੍ਰਕਿਰਤਕ, ਸਥਾਈ ਤੇ ਸਨਮਾਨਿਤ ਸਬੰਧ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮਾਤਰ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਪੂਜਾ ਵਿਧੀ ਵਿਧਾਨ ਦਾ ਨਿਕਾਸ ਕਰਨ ਤੇ ਪ੍ਰੇਰਕ ਤੱਤਵ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਅਨਗਿਣਤ ਸੰਪੰਨਤਾ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀਕ ਤੇ ਧੰਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੀਆਂ ਦੇਵੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਲਕਸ਼ਮੀ, ਰੋਗਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਦੇਵੀਆਂ ਤੇ ਅਨੇਕਾ ਦੂਜੀਆਂ ਉਰਵਰਤਾ ਤੇ ਸੰਤਾਨ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਦੇਵੀਆਂ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਹੋਈ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਦੇ ਵਿਧੀ ਵਿਧਾਨ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਰਤਮਾਨ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਸਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਅੱਜ ਵੀ ਨੌਰਾਤਿਆਂ ਵਿਚ ਪੂਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਆਦਿਮ ਯੁੱਗ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਵਰਤਮਾਨ ਯੁੱਗ ਤੱਕ ਦੇ ਮਾਤਰ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਪੂਜਾ ਵਿਧੀ ਵਿਧਾਨ ਦੇ ਨਿਰੰਤਰ ਚੱਲਣ ਦੇ ਪਰਿਚਾਇਕ ਹਨ।
ਉਤਵਰਰਤਾ ਸੰਬੰਧੀ ਕਾਰਨ :- ਦੇਵੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਪੂਜਾ ਵਿਧੀ ਵਿਧਾਨ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਜਨਣ ਸਬੰਧੀ ਉਰਵਰਰਤਾ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਵਨਸਪਤੀ ਜਗਤ ਦੀ ਉਰਵਰਰਤਾ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਦੇਖਿਆ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਨਾਰੀ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤਕ ਸ਼ਰੀਰਕ ਬਨਾਵਟ ਅਤੇ ਜੀਵ ਵਿਗਿਆਨਕ ਬਨਾਵਟ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬਲ ਤੇ ਸਖਤ ਮਿਹਨਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਪੁਰਸ਼ ਦੀ ਬਰਾਬਰੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ। ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤਕ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹ ਦਯਾਵਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕਰੂਰਤਾ ਨਾਰੀ ਦੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਹਾਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਹਰੇਕ ਮਹੀਨੇ ਮਹਾਵਾਰੀ ਪ੍ਰਸਵ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਵ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਸ਼ਰੀਰਕ ਕਾਰਨਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਤੇ ਦੇਖਭਾਲ ਦੀ ਵਾਧੂ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਨਾਰੀਆਂ ਸਖਤ ਮਿਹਨਤ ਵਾਲੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਜੈਸੇ ਜੈਸੇ ਕੰਮ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਲੈ ਸਕਦੀਆਂ ਸਨ। ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਭੁੱਖ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਨ ਲਈ ਉਹ ਸ਼ਿਕਾਰ ਦੀ ਥਾਂ ਤੇ ਦੂਜੇ ਤੇ ਵਿਕਲਪਿਕ ਭੋਜਨ ਸ੍ਰੋਤਾਂ ਵੱਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਕ/ਮੋਹਿਤ ਹੋਈਆਂ। ਫਲਸਰੂਪ ਉਨ੍ਹਾਂ ਯੋਗਦਾਨ ਕਾਰਨ ਫੁੱਲ, ਜੜ੍ਹਾਂ, ਬੀਜ, ਪੱਤੇ, ਭੋਜਨ ਦੇ ਵਿਕਲਪਿਕ ਸਾਧਨ ਵਨਸਪਤੀ ਭੋਜਨ ਸ੍ਰੋਤਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਾਨਵ ਦੇ ਆਹਾਰ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਏ। ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਜੜ੍ਹਾਂ ਖੋਦਣ ਜਾਂ ਨਰਮ ਤੇ ਨਵੇਂ ਉੱਗੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਬੀਜ਼ ਰਾਹੀਂ ਉਤਪਤੀ ਹੋਣ ਦਾ ਭੇਦ/ਰਾਜ ਜਾਣ ਲਿਆ ਅਤੇ ਖਾਧੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮਨ ਪਸੰਦ ਵਨਸਪਤੀਆਂ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਬੀਜ਼ਾਂ ਰਾਹੀਂ ਉਗਾਉਣ ਦੀ ਆਰੁੰਭਿਕ ਤੇ ਆਦਿਮ ਖੇਤੀ ਦਾ ਆਗਾਜ਼ ਕੀਤਾ। ਆਦਿ ਮਾਨਵ ਲਈ ਇਹ ਨਾਰੀ ਦੀ ਪ੍ਰਜਨਣ ਤੇ ਉਰਵਰਤਾ ਸਬੰਧੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਈ ਗਈ ਮੂਲ ਪ੍ਰਕਿਰਤਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਵਿਸਤਾਰ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਅਵਸਥਾ ਇਸਤਰੀ ਦੇ ਜਨਣੀ ਦੇ ਰੂਪ ਕਾਰਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇਸਤਰੀ ਦੇ ਇਰਦਾ-ਗਿਰਦ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਬੀਜ਼ਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪੌਦੇ ਉਗਾਉਣ ਕਾਰਨ ਸਮਾਜ ਦੀ ਇਹ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਆਸਥਾ ਹੋਰ ਪੱਕੀ ਹੋ ਗਈ। ਇਸ ਦੇ ਪਰਿਣਾਮ ਵਜੋਂ ਪੌਦੇ ਉੱਗਣ ਕਾਰਨ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਵੀ ਦੇਵੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੂਜਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਿਆ। ਵਿਸ਼ਵ ਸੱਤਰ ਤੇ ਅਨਗਿਣਤ ਵਨਸਪਤੀ ਜਗਤ ਸਬੰਧੀ ਦੇਵੀਆਂ ਦੇ ਪੂਜਾ ਦੇ ਵਿਧੀ ਵਿਧਾਨਾਂ, ਅਨੁਸਠਾਨਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਪ੍ਰਚਲਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਇਸਤਰੀ ਦੇ ਗੌਰਵ ਤੇ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਾ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ। ਬਰਨਲ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਅਨੁਸਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਨਾਂ ਦੇ ਪਰਿਣਾਮ ਵਜੋਂ ਇਸਤਰੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਅੱਗੇ ਵਧ ਗਈ। ਮਰਦ ਪਿਛਲੀ ਥਾਂ ਤੇ ਚਲਾ ਗਿਆ ਜਾਂ ਕੇਵਲ ਉਹ ਇਸਤਰੀ ਦੀ ਨਕਲ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਇਹ ਆਦਿਮ ਮਾਨਵ ਦਾ ਤਰਕ ਸੰਗਤ ਵਿਹਾਰ ਸੀ। ਆਰੰਭਕ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨੇ ਔਰਤ ਦੀ ਸਮਾਜਕ ਸ੍ਰੇਸ਼ਠਤਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਕਾਢ ਸੀ। ਇਹ ਹੋਰ ਵਿਦਵਾਨ ਦੇ ਮੱਤਾਨੁਸਾਰ ਨੋਕਦਾਰ ਜੜ੍ਹਾਂ ਖੋਦਣ ਵਾਲੀਆਂ ਛੜੀਆਂ ਨਾਲ ਬੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਬੀਜਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਕੇ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਨਾ ਕੇਵਲ ਪੁਰਾਤਨ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਸਗੋਂ ਅਵਾਰਾ ਘੁਮੱਕੜ ਜੰਗਲੀ ਮਾਨਵ ਦੇ ਕਬੀਲੇ ਨੂੰ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਥਾਂ ਤੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਤ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਾਣੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ।
ਇਕ ਹੋਰ ਮੱਤਾਨੁਸਾਰ ਕਿ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਪਰਿਣਾਮ ਸਵਰੂਪ ਆਦਿਮ ਸਮਾਜ ਦਾ ਲਿੰਗ ਭੇਦ ਦੇ ਆਧਾਰਤ ਪ੍ਰਥਮ ਸ਼੍ਰਮ ਵਿਭਾਜਨ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਭੋਜਨ ਦਾ ਇਕੱਤਰ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧੰਦੇ ਬਣ ਗਏ ਅਤੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੇ। ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੀ ਕਲਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਪੂਰਨ ਤੌਰ ਤੇ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਹੋਇਆ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਔਰਤ ਦੀ ਇਹ ਸਮਾਜਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਤੇ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਾਪੂਰਨ ਸਥਾਨ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਬਣਿਆ ਰਿਹਾ। ਇਹ ਰੁਤਬਾ ਹੱਲ ਦੀ ਕਾਢ ਤੇ ਹੀ ਉਸ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚੋਂ ਖੋਹਿਆ ਜਾ ਸਕਿਆ। ਹੱਲ ਦੀ ਕਾਢ ਨੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨੂੰ ਧੰਦੇ/ਪੈਸੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਰਦਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਲੈ ਆਂਦਾ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਨਾਰੀ ਨਾਲ ਉਰਵਰਤਾ ਸਬੰਧੀ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਜੁੜੀਆਂ ਹੀ ਰਹੀਆਂ। ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਉਸ ਦੇ ਆਰਥਿਕ-ਸਮਾਜਿਕ ਮਹੱਤਵ ਵਿਚ ਕਮੀ ਆਈ। ਇਕ ਹੋਰ ਸੂਝਵਾਨ ਵਿਦਵਾਨ ਦੇ ਮੱਤਾਨੁਸਾਰ ਆਰੰਭਿਕ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਅਤੇ ਆਰੰਭਕ ਦੇਵ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਦਾ ਵਿਧੀ ਵਿਧਾਨ ਤੇ ਮਾਤਰ ਮੂਲਕ ਵੰਸ਼ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਦਾ ਆਰੰਭ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹੋਇਆ।
ਇਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਦੇਵੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਸ਼ਾਕੰਭਰੀ ਆਦਿ ਦੀ ਪੂਜਾ ਦਾ ਪ੍ਰਚਲਣ ਹੋਇਆ। ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਵਿਚੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਪੂਰਾਤੱਤਵ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਮੁਹਰਾਂ ਜਿਹੀਆਂ ਖੋਜਾਂ ਨੇ ਵੀ ਇਹ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਵਣਸਪਤੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਦੇਵੀਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਦਾ ਵਿਧੀ ਵਿਧਾਨ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸੱਭਿਅਤਾ ਵਿਚ ਵੀ ਸੀ। ਅੱਜ ਨੌਰਾਤਿਆਂ ਵਿਚ ਖੇਤੀ/ਖੇਤਰੀ ਬੀਜਣਾ ਕੰਜਕ ਪੂਜਣਾ ਜਾਂ ਰੁੱਟ ਰਾਹੜਿਆਂ ਵਿਚ ਵਿਭਿੰਨ ਅਨਾਜਾਂ ਦੇ ਬੀਜਾਂ ਨੂੰ ਉਗਾਉਣ ਦਾ ਅਨੁਸ਼ਠਾਨ ਮੂਲ ਤੌਰ ਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵਨਸਪਤੀ ਤੇ ਦੇਵੀ ਪੂਜਾ ਦੇ ਸਬੰਧ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨ ਦਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਪਰਿਣਾਮ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਸਭਨਾਂ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਦੇਵੀ ਪੂਜਾ ਦਾ ਵਿਧੀ ਵਿਧਾਨ ਦਾ ਹੋਣਾ, ਸਮਾਜਾਂ ਦੇ ਇਸਤਰੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਜਾਂ ਮਾਤਰ ਮੂਲਕ ਜਿਸ ਦੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਅਨੇਕ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਅੱਜ ਵੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਇਸ ਦਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹਨ।
ਆਰਥਿਕ ਕਾਰਨ :- ਦੇਵੀ ਪੂਜਾ ਵਿਧੀ ਵਿਧਾਨ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਕਾਰਨਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਲਈ ਇਸ ਵਿਧਾਨ ਦੇ ਨਿਕਾਸ ਦੇ ਪੁਰਾਤਨ ਸਮੇਂ ਦੀ ਸੰਭਾਵਤ ਅਰਥ ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਉਣਾ ਜਰੂਰੀ ਹੈ। ਜੇ ਆਦਿਮ ਮਾਨਵ ਦੇ ਪਰਿਵੇਸ਼ ਤੇ ਲੋਕ ਜੀਵਨ ਵੱਲ ਝਾਤ ਮਾਰੀਏ ਤਾਂ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਕ ਖਤਰਨਾਕ ਅਤੇ ਵਿਪਰੀਤ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਵਾਲੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਿਰਤਕ ਤੌਰ ਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸਾਧਨਾਂ ਵਸਪਤੀ, ਜੀਵ ਜਗਤ, ਜਲ ਪੱਥਰ, ਇੱਟ, ਲੱਕੜੀ ਆਦਿ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੀਆਂ ਵਿਪਰੀਤ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਸਮੂਹ ਤੇ ਜਾਤੀ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿਚ ਜੀਵਨ ਦੀ ਅਵਧੀ ਘੱਟ ਬਿਮਾਰੀਆਂ, ਦੁਰਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਰੋਧੀ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਜੀਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਅਰਥ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤੱਤ ਮਾਨਵੀ ਸ੍ਰੋਤ, ਜਲ ਸ੍ਰੋਤ, ਵਨਸਪਤੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ, ਸ਼ਰਨਸਥਲੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਆਦਿ ਕਹੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ, ਸ਼ਰਨਸਥਲੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਆਦਿ ਕਹੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਜਰੂਰੀ ਸ੍ਰੋਤ ਮਾਨਵੀ ਸ੍ਰੋਤ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਲਈ ਸਰੀਰਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਯੋਗ ਸ਼ਿਕਾਰੀਆਂ, ਪ੍ਰਜਣਨ ਰਾਹੀਂ ਸਮੂਹ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਨਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਇਕੱਤਰ ਕਰਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਲੋੜ੍ਹ ਸੀ। ਮਾਨਵੀ ਸ੍ਰੋਤ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਦਾ ਇਹ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਾਰਜ ਔਰਤ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਜਨਣ ਦੀ ਅਦਭੁੱਤ ਯੋਗਤਾ ਰਾਹੀਂ ਪੂਰਾ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਔਰਤ ਦੇ ਇਸ ਗੁਣ ਦਾ ਨਰ ਕੋਲ ਕੋਈ ਵਿਕਲਪ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਹਰ ਨਰ ਦੀ ਜਨਮਦਾਤੀ ਵੀ ਔਰਤ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਆਪਣੀਆਂ ਜੈਵਿਕ ਬਨਾਵਟਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਰੀਰਕ ਸੀਮਾਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜਿਵੇਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਸਤਰੀਆਂ ਸ਼ਿਕਾਰ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਦੂਜੇ ਵਿਕਲਪਿਕ ਭੋਜਨ ਸਾਧਨਾਂ ਲਈ ਵਨਸਪਤੀਆਂ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੋਈਆਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਵਿਕਲਪਿਕ ਭੋਜਨ ਸ੍ਰੋਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਵਾਇਆ ਜਿਸ ਨੇ ਨਾ ਕੇਵਲ ਇਸਤਰੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਅਰਥ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਚ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਵਧਾਇਆ ਬਲਕਿ ਮਾਨਵ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਜੀਵ ਬਨਾਉਣ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਵੀ ਰੱਖੀ। ਥਾਮਸਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਆਰੰਭਕ ਲਿੰਗ ਆਧਾਰਤ ਸ਼੍ਰਮ ਵਿਭਾਜਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸੀ, 'ਭਾਲੇ ਦੀ ਕਾਢ ਨਾਲ ਸ਼ਿਕਾਰ ਨਰ ਦਾ ਕਾਰਜ ਬਣ ਗਿਆ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਭੋਜਨ ਇਕੱਤਰ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ। ਇਹ ਲਿੰਗ ਆਧਾਰਤ ਸ਼੍ਰਮ ਵਿਭਾਜਨ ਸਮੁੱਚੇ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਮਾਨਵ ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਸੀ। ਕਾਰਨ ਗਰਭ ਅਵਸਥਾ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਦੀ ਕਮੀ। ਉਹ ਅੱਗੇ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸ਼ਿਕਾਰ ਤੋਂ ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਣ ਦਾ ਜੋ ਹਰ ਥਾਂ ਤੇ ਨਰ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਵਨਸਪਤੀਆਂ ਤੋਂ ਭੋਜਨ ਇਕੱਤਰ ਕਰਨ ਦੇ ਔਰਤ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਨੇ ਘਰ ਦੇ ਪਾਸ ਛੋਟੀਆਂ-ਛੋਟੀਆਂ ਕਿਆਰੀਆਂ ਵਿਚ ਬੀਜ ਉਗਾਉਣ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਕੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਬਾਗਵਾਨੀ ਜਿਹੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦਾ ਆਰੰਭ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਹੱਲ ਦੀ ਕਾਢ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੱਕ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਕਾਰਜ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਹੱਲ ਦੀ ਕਾਢ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਇਹ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਮਰਦਾਂ ਕੋਲ ਚਲੀ ਗਈ। ਉਹ ਇਸ ਸਬੰਧ ਵਿਚ ਅਫਰੀਕਾ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਦਾਹਰਣ ਦੇਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਿਥੇ ਹੱਲ ਨਵੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ, ਮਹੱਤਵ ਤੇ ਰੁਤਬੇ ਦਾ ਇਹ ਰੂਪਾਂਤਰਣ ਹੁਣ ਉਥੇ ਵਾਪਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਿਚ ਇਸਤਰੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਮਾਜ ਪੁਰਸ਼ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦਾ ਸਰੂਪ ਲੈ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਅਜਿਹੇ ਅਨਗਿਣਤ ਹੋਰ ਉਦਾਹਰਣ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਅਜਿਹਾ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਲਿੰਗ ਦਾ ਦਬਦਬਾ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵ ਉਸ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਯੋਗਦਾਨ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੈ। ਇਕ ਵਿਦਵਾਨ ਦੇ ਕਹਿਣ ਅਨੁਸਾਰ ਮੂਲ ਸ਼ਿਕਾਰ ਪੂਰਵ ਅਵਸਥਾ ਔਰਤ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਮਾਜ ਸੀ। ਸ਼ਿਕਾਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਸ੍ਰੇਸ਼ਠਤਾ ਨਰ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਆ ਗਈ। ਸਮਾਜਿਕ ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਿਚ ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਣ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ। ਨਰ ਦੀ ਇਹ ਸ੍ਰੇਸ਼ਠਤਾ ਬਣੀ ਰਹੀ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਹ ਕਬੀਲੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖੇਤੀ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰ ਲਈ, ਉਥੇ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਹੋ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਇਸਤਰੀ ਅਧਿਕਾਰ ਦੀ ਫੇਰ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋ ਗਈ।
ਉਪਰੋਕਤ ਵਿਵਰਣ ਤੋਂ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਲਿੰਗ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸ੍ਰੇਸ਼ਠਤਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇਹ ਜਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸੁੱਖ ਸਮਰਿਧੀ ਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਪੰਨਤਾ ਵਿਚ ਸਕ੍ਰਿਆ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਉਸ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਤੇ ਪ੍ਰਗਤੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਵਰਤਮਾਨ ਯੁੱਗ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਆਧੁਨਿਕ ਯੁੱਗ ਤੱਕ ਨਾਰੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਉਪਯੋਗੀ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਨਾ ਕੇਵਲ ਨਾਰੀ ਕੇਂਦਰਤ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਦਾ ਹੀ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ, ਸਗੋਂ ਨਾਰੀ ਲਈ ਗੌਰਵਮਈ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਤ ਤੇ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਥਾਂ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।
ਥੋੜ੍ਹੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਰੰਭਕ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਪੌਦਿਆਂ ਜਾਂ ਫਸਲ ਦੇ ਉਗਾਉਣ ਲਈ ਬੀਜ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਦਾ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇਣ ਅਤੇ ਬੀਜਾਂ ਦੀ ਉਗਾਈ ਲਈ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰੂਪ ਤੇ ਔਰਤ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸਮਝ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਕਾਰਨ ਜਨਮ ਮ੍ਰਿਤੂ ਮਾਤਰਤਵ/ਮਮਤਾ ਤੇ ਪਾਲਣਹਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਵਿਕਾਸ, ਦੇਖਭਾਲ ਅਤੇ ਪਾਲਣ ਪੋਸ਼ਣ ਲਈ ਮਾਂ ਤੇ ਲੰਮੀ ਨਿਮਰਤਾ ਬੱਚੇ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਸੁਭਾਵਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨਾਰੀ ਲਈ ਸਮਰਪਨ, ਪ੍ਰੇਮ, ਆਦਰ ਆਦਿ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਉਤਪੰਨ ਕਰ ਦੇਂਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਪੂਰੀ ਉਤਪਤੀ ਤੇ ਸਿਰਜਨ ਲਈ ਇਸਤਰੀ ਨੂੰ ਉੱਤਰਦਾਈ ਮੰਨ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਉਹ ਮਾਨਵ ਦੇ ਆਦਰ, ਸਨਮਾਨ ਤੇ ਪੂਜਾ ਦੀ ਪਾਤਰ ਬਣ ਗਈ। ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਮੌਜੂਦ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸੰਤਾਨ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਣ ਦੀ ਅਸਮਰਥਤਾ ਨੇ ਵੀ ਮਾਤਰ ਮੂਲਕ ਆਦਿਮ ਸਮਾਜਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਸੱਤਰ ਤੇ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਸ਼ਿਕਾਰ ਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਗੁਜਾਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਔਰਤ ਦੀ ਮਹਾਨ ਸਮਾਜਿਕ ਸਥਿਤੀ ਲਈ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਣ ਦੇ ਨਾਲ ਘਟੀ ਜਾਂ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋਈ। ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਣ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿਚ ਹੱਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੇ ਨਾ ਕੇਵਲ ਮਰਦ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਤਾ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ ਸਗੋਂ ਪ੍ਰਜਨਣ ਲਈ ਪੁਰਸ਼ ਦੇ ਵੀਰਯ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਅਤੇ ਬੀਜ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪਰਿਣਾਮ ਵਜੋਂ ਇਸਤਰੀ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਉੱਚ ਸਥਾਨ ਛੱਡਣਾ ਪਿਆ। ਉਹ ਸਰਬਸ਼ਕਤੀਮਾਨ, ਸਿਰਜਨਹਾਰੀ ਮਾਂ ਦੇਵੀ ਦੀ ਥਾਂ ਤੇ ਪੁਰਸ਼ ਦੇਵਤੇ ਦੀ ਸਹਿ-ਧਰਮਣੀ ਜਾਂ ਜੀਵਨ ਸੰਗਣੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਤ ਹੋ ਗਈ। ਸਮਾਜਕ ਪਰਿਵੇਸ਼, ਸ਼੍ਰਮ ਵਿਭਾਜਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ, ਆਰਥਕ ਕਾਰਨਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਇਸਤਰੀ ਸਬੰਧੀ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਆਏ। ਇਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ 'ਚ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਇਸਤਰੀ ਦੀ ਥਾਂ ਦੇਵੀ ਸਵਰੂਪਾਂ ਦੀ ਵਿਵਿਧਤਾ ਤੇ ਸਬੰਧਤ ਪੂਜਾ ਵਿਧੀ ਵਿਧਾਨਾਂ ਵਿਚ ਸਮਾਜਕ ਤੇ ਸਮਾਵੇਸ਼ਕ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਅਨੁਕੂਲ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦੇ ਗਏ। ਕਈ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਦੇਵੀਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਦੇ ਵਿਧੀ ਵਿਧਾਨ ਲੁੱਪਤ ਹੋ ਗਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਨਵੀਆਂ ਪੂਜੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੇ ਲੈ ਲਈ। ਅਨੇਕ ਨਵੇਂ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਤੇ ਅਨੁਸ਼ਠਾਨਾਂ ਦਾ ਸਮਾਵੇਸ਼ ਹੋਇਆ। ਇਹ ਵਿਭਿੰਨ ਪਰਦੇਸਾਂ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਸੰਪੂਰਨ ਵਿਵਿਧਤਾ ਨਾਲ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹਨ। ਨੌਰਾਤਿਆਂ ਵਿਚ ਪੂਜੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਦੁਰਗਾ ਆਪਣੇ ਨੌਂ ਸਰੂਪਾਂ ਵਿਚ ਵਿਭਿੰਨ ਪਰਦੇਸਾਂ ਵਿਚ ਵਿਭਿੰਨ ਪੂਜਾ ਵਿਧੀ ਵਿਧੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਪੂਜਣ ਦੇ ਵਿਧੀ ਵਿਧਾਨ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਜੰਮੂ ਸਾਹਿਤ ਕੁਝ ਪ੍ਰਦੇਸਾਂ ਵਿਚ ਕੇਵਲ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ/ਸਾਤਵਿਕ ਭੋਜ ਰਾਹੀਂ ਵੈਸ਼ਨਵ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਪੂਜਣ ਦਾ ਚਲਣ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਉੜੀਸਾ, ਬੰਗਾਲ ਅਤੇ ਅਨੇਕ ਦੱਖਣ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਨੇਪਾਲ ਆਦਿ ਵਿਚ ਨੌਰਾਤਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਪਸ਼ੂ ਬਲੀ ਦਾ ਪ੍ਰਚਲਣ ਹੈ। ਕਹਿਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਦੇਵੀ ਦੇ ਪੂਜਾ ਵਿਧੀ ਵਿਧਾਨ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਤੇ ਵਿਕਾਸ ਆਰੰਭਕ ਪਰਿਵੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਹੋ ਕੇ ਲੋਕ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਨਿਰੰਤਰ ਬਦਲਦੀਆਂ ਪੱਧਤੀਆਂ, ਤੌਰ ਤਰੀਕਿਆਂ ਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਸੱਤਰ ਸਹਿਤਕ ਲਿੰਗਾਂ ਦੇ (ਇਸਤਰੀ ਤੇ ਪੁਰਸ਼) ਰੂੜ੍ਹੀਬੱਧ ਸੰਸਕਾਰਾਂ, ਸਮਾਜਕ, ਉਤਰਦਾਇਤਵਾਂ ਦੇ ਆਰਥਕ ਮਹੱਤਵ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਨਿਰੰਤਰ, ਪਰਿਵਤਤਿਤ ਅਤੇ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ। ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਤੱਥ ਤੋਂ ਮੁਨਕਰ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀਆਂ ਸਭਨਾਂ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਸਭਨਾਂ ਆਰੰਭਕ ਆਦਿਮ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਪਰਿਵੇਸ਼ਕ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਲਿੰਗ ਆਧਾਰਿਤ ਸ਼੍ਰਮ ਵਿਭਾਜਨ ਅਤੇ ਲਿੰਗਾਂ ਦੇ ਆਰਥਕ ਮਹੱਤਵ ਤੇ ਉਪਯੋਗ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਮਾਤਰ ਮੂਲਕ ਸਮਾਜਾਂ ਤੇ ਦੇਵੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਪੂਜਾ ਵਿਧੀ ਵਿਧਾਨ ਦਾ ਪ੍ਰਚਲਣ ਮੌਜੂਦ ਸੀ। ਇਹ ਉਪਰੋਕਤ ਵਰਣਿਤ ਸਮਾਜ ਪਰਿਵੇਸ਼ਕ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਆਏ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਰੂਪ ਆਪਣੇ ਸਰੂਪ ਨੂੰ ਬਦਲਦਾ ਹੋਇਆ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਸੱਤਰ ਅੱਜ ਵੀ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਹੈ।