ਕੁਝ ਖ਼ਤ

ਗੁਰਦੇਵ ਚੌਹਾਨ ਦੇ ਲੇਖ 'ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਸੱਤਿਆਨਾਸ' ਦੇ
ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਵਜੋਂ ਮਿਲੀ ਜਸਬੀਰ ਕੌਰ (ਡਾ.) ਦੀ ਚਿੱਠੀ

ਅੱਜਕਲ ਸਾਹਿਤ ਬਾਰੇ ਸਾਰੇ ਪਾਸੇ ਗਾਹੇ-ਬਗਾਹੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ....ਨਹੀਂ, ਅੱਜਕਲ ਸਾਹਿਤ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ
ਪੈ ਰਹੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਪਿਰਤਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ, .... ਸ਼ਾਇਦ ਮੈਂ ਗੱਲ ਸਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝਾ ਨਹੀਂ ਸਕੀ। ਹਾਂ... ਤਾਂ ਅੱਜਕਲ
ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਰਚੇ ਜਾ ਰਹੇ ਨਿੱਤ ਨਵੇਂ ਨਾਟਕਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ - ਰਚਨਾ ਤੋਂ ਵੱਧ ਰਚਾਇਤਾ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਦੇ
ਛਪਵਾਉਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਨਮਾਨ ਖ਼ਰੀਦੇ ਜਾਣ ਦੇ ਨਾਟਕ - ਗੱਲ ਕੀ ਇਕ ਪਾਸੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਕਲਮ ਕੀਤੀ ਗਈ ਨਵੀਂ
ਪਨੀਰੀ ਨੂੰ ਚਾਪਲੂਸੀ ਦੇ ਖੇਤ ਵਿਚ ਲਾ ਕੇ, ਖੇਤਾਂ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲੀ ਦੀ ਡੌਂਡੀ ਪਿੱਟੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਕੁਝ ਸਾਊ ਜਿਹੇ
ਪੁਰਖ, ਸਾਂਭੀ ਹੋਈ ਬੇਦਾਗ਼ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਚਾਦਰ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿਚ ਸਿਰਫ਼ ਘੁਸਰ-ਮੁਸਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਸ਼ਾਇਦ
ਸਾਹਿਤ ਇਹੀ ਹੈ...। ਨਹੀਂ ... ਇਹ ਤਾਂ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਦਿਨ ਇਹ ਸਾਹਿਤ ਨਿਖਰ
ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏਗਾ।
ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਣਾ ਅਤੇ ਸਮਝਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ, ਇਕੋ ਗੱਲ ਦੀ ਪਛਾਣ ਹੋਈ ਕਿ ਸਾਹਿਤ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਨਿਆਂ-ਅਨਿਆ
ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਅਨਿਆ ਅਤੇ ਗ਼ਲਤ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਵਿਰੁਧ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ
ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਦਾ ਹੈ। ਕਿਥੋਂ ਗੱਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰੀਏ - ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ..., ਭਗਤ ਬਾਣੀ ਤੋਂ...। ਬਹਾਦਰ ਹੀਰ ਦਾ ਕਿੱਸਾ
ਛੋਹੀਏ ਜਾਂ ਪ੍ਰੀਤਾਂ ਦੀ ਪਹਿਰੇਦਾਰ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰੀਏ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਵਿਤਾ, ਨਾਵਲ, ਨਾਟਕ ਜਾਂ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ ਜੋਰ ਵਾਲੇ
ਦੀ ਈਨ ਮੰਨਣ ਲਈ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਗਿਆ, ਸਗੋਂ ਨਾਇਕ ਹੀ ਉਹ ਬਣਿਆ, ਜਿਸਨੇ ਜੁਲਮ ਜਾਂ ਇਉਂ ਕਹਿ ਲਓ, ਜੋ ਕੁਝ
ਸਧਾਰਣ ਵਾਂਗ ਹੁੰਦਾ ਆਇਆ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੀ ਮਾਮੂਲੀ ਜਿਹੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵੀ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਆਪਣੀ ਨਿਮਾਣੀ
ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਜਾਂ ਦੂਜੇ ਦੀ ਮਾੜੀ ਹਾਲਤ 'ਤੇ ਹਾਅ ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਮਾਰਿਆ ਹੋਵੇ, ਭਾਵੇਂ ਉਹ 'ਚਿੱਟਾ ਲਹੂ' ਦਾ ਨਾਇਕ
ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਮੜ੍ਹੀ ਦਾ ਦੀਵਾ ਦਾ ਜਗਸੀਰ।
ਇਸ ਗੱਲ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸਾਹਿਤ, ਆਪਣੇ ਸਮਕਾਲੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਅਕਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਸਮਾਜ
ਵਿਚ ਭੇਡਚਾਲ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮੱਕਾਰੀਆਂ ਵੀ। ਸੋ, ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਆਉਣਾ ਵੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਨੇ ਕਦੀ
ਦਾਵਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸਿਰਫ਼ ਸੁਧਾਰ ਦੀ ਨੀਅਤ ਨਾਲ ਅਰਾਮ ਨਾਲ ਦਿੰਦਾ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ
ਲਿਖਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਹੀ ਲੇਖਕ (ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਲੇਖਕ ਹਨ ਜਾਂ ਨਹੀਂ) ਇੰਕਲਾਬ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਦਾਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਜੇ ਸੱਚ ਪੁੱਛੋ
ਤਾਂ ਅਜੋਕੀ ਹਰ ਵੱਡੀ ਤਬਦੀਲੀ ਪਿਛੇ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤਕ, ਭਾਵੇਂ ਸਿਨੇਮਾ ਅਤੇ ਕੇਬਲ ਟੀ. ਵੀ. ਦਾ ਹੱਥ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ
ਸੋਚਣੀ ਵਿਚ ਇੰਕਲਾਬ ਲਈ ਵਾਕਈ ਸਾਹਿਤ (ਨਿੱਗਰ ਸਾਹਿਤ) ਦੀ ਲੋੜ ਰਹੇਗੀ।
ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਇਲੈਕਟ੍ਰਾੱਨਿਕ ਮੀਡੀਆ ਦੇ ਯੁੱਗ
ਵਿਚ ਇਹ ਗਿਲਾ ਆਮ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜਕਲ ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹਦਾ ਕੌਣ ਹੈ??? ਕਿਤਾਬਾਂ, ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਉਹ
ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨਹੀਂ ਵਿਕਦੀਆਂ। ਕੀ ਅਸੀ, ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਵਲ ਝਾਤੀ ਮਾਰਨ ਦੀ ਗ਼ੁਸਤਾਖ਼ੀ ਕਰ
ਸਕਦੇ ਹਾਂ!!!
ਲੇਖਕ ਦੇ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਵੀ ਪਾਠਕ ਮਨ ਛੁਪਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਭਾਵੇਂ ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ ਲਈ ਮੋਤੀਆ
ਉਤਰ ਆਵੇ, ਪਰ ਪਿਉ ਦੀ ਵਿੱਥ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਮਲਾਂਕਣ ਕਰ ਹੀ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਮਾਂ ਬਣ
ਕੇ ਚੰਬੇੜਣ ਦੀ ਬਜਾਇ, ਮਾਂ-ਪਿਉ ਦੋਵਾਂ ਵਾਂਗ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਚੜ੍ਹਾਉਂਦੇ? ਸਮਾਜ ਤਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਾਂਗ ਪੈਸੇ ਵਾਲੇ ਦੀ ਰਚਨਾ
ਨੂੰ ਚੁੰਮੇਗਾ-ਚੱਟੇਗਾ ਅਤੇ ਗ਼ਰੀਬ ਵੱਲ ਵੇਖੇਗਾ ਵੀ, ਤਾਂ ਕਹਿਰੀ ਅੱਖੀਂ। ਇਹੀ ਹਾਲ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ
ਹੈ। ਮਾਫ਼ ਕਰਨਾ, ਅਸੀਂ ਗੱਲ ਪਾਠਕ ਦੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸਾਂ - ਆਲੋਚਕ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੱਥੋਂ ਟਪਕ ਪਿਆ!! .... ਇਹੀ ਕਾਰਣ
ਹੈ ਕਿ ਪਾਠਕ ਤੱਕ ਲੇਖਕ ਦੀ ਰਸਾਈ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਚ ਆਲੋਚਕ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ। ਰਚਨਾ ਦੇ ਸੰਚਾਰ ਦਾ ਨਿਸਤਾਰਾ
ਕਰਨ ਵਾਲਾ, ਹੁਣ ਪਾਠਕ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਆਲੋਚਕ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਦਿਵਾਉਣ ਲਈ
ਪਾਠਕ ਦਾ ਕਤਲ ਆਪ ਹੀ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਫ਼ਿਰ ਪਾਠਕ ਦੀ ਕਮੀ ਦਾ ਰੋਣਾ ਕਿਉਂ???
ਪਾਠਕਾਂ ਦਾ ਗਿਲਾ ਵੀ ਜਾਇਜ਼ ਹੈ - ਗੁਰੂ ਕਵੀਆਂ, ਸੂਫ਼ੀ ਕਵੀਆਂ, ਵਾਰਿਸ, ਪੀਲੂ ਜਾਂ ਚਾਤ੍ਰਿਕ, ਨੂਰਪੂਰੀ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ
ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿਚ ਪੀ.ਐਚ.ਡੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਜ਼ਬਾਨ ਵੀ ਅੱਜ ਵਰਗੀ ਔਖੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ - ਕਵਿਤਾ -
ਅਕਵਿਤਾ, ਪ੍ਰਯੋਗਵਾਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਵੀ ਰੇੜਕਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਿਆ। ਸਿੱਧੇ ਸਾਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਜਜ਼ਬਿਆਂ ਦਾ ਹੱੜ੍ਹ ਤੁਰੀ
ਆਉਂਦਾ ਸੀ ਤੇ ਹਰ ਕੋਈ, ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਬੁੱਢਾ ਸੀ ਜਾਂ ਜਵਾਨ, ਰਚਨਾ ਦੇ ਰਸ ਵਿਚ ਭਿੱਜਾ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਹੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਸਾਂਭੀ
ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਹੈ ਕੋਈ ਅੱਜ! ਜੋ ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਕਰ ਸਕੇ ਕਿ ਉਸਦੇ ਸ਼ਬਦ ਹਰ ਦਿਲ ਨੂੰ ਟੁੰਬ ਸਕਣ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਜ਼ਬਾਨ 'ਤੇ
ਚੜ੍ਹਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵੀ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਬਹੁਤੇ ਕਵੀਆਂ/ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵੀ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਯਾਦ ਹੋਣ, ਤੇ ਫ਼ਿਰ
ਵੀ ਗਿਲਾ ਪਾਠਕਾਂ 'ਤੇ!..ਉਤੋਂ ਤੇਰਾ ਇਹ, ਕੀ ਕਿਤਾਬ ਦੀ ਕੀਮਤ, ਮਹਿੰਗਾਈ ਦੀ ਜਵਾਨੀ ਵਾਂਗ ਲਿਸ਼ਕਾਰੇ ਮਾਰਦੀ ਹੈ
੧
(ਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਮਹਿੰਗਾਈ ਨੇ ਕਦੀ ਬੁੱਢਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ, ਉਹ ਜਾਦੂਗਰਨੀਆਂ ਵਾਂਗ ੨-੩ ਸੌ ਸਾਲਾਂ ਮਗਰੋਂ ਵੀ
ਜਵਾਨ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ) - ਫਿਰ ਦੱਸੋ ਭਲਾ, ਰੋਟੀ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ਬੂ ਭਾਲਦੇ ਮੇਰੇ ਵਰਗੇ ਆਮ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਮਹਿਕ ਕਿਵੇਂ
ਨਸ਼ਿਆਂ ਸਕਦੀ ਹੈ? ਪਾਠਕ ਵੀ ਮੇਰੇ ਵਾਂਗ ਪੜ੍ਹਨ ਦੇ ਆਪਣੇ ਨਸ਼ੇ ਨੂੰ ਜਾਂ ਤਾਂ ਮੰਗ-ਤੰਗ ਕੇ ਪੂਰਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਵੀ
ਉਦੋਂ ਜਦੋਂ ਕਿ ਬਹੁਤੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਵਾਰ ਵੀ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਦਿਲ ਨਾ ਕਰੇ। ਦੋਸਤੋਂ! ਪਾਠਕ ਕਦੇ ਵੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ
ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ, ਜਿਵੇਂ ਨੱਚਣ ਵਾਲੇ ਦੀ ਅੱਡੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ, ਪਾਠਕ ਦਾ ਹੱਥ ਵੀ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਫੜਨ ਲਈ ਮਚਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ
ਹੈ; ਪਰ ਸੋਚੋ ਕੀ ਕਾਰਣ ਹੈ - ਕੋਈ ਕਿਤਾਬ ਹੱਥ 'ਚ ਫੜਦਿਆਂ ਹੀ ਛੁੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕੋਈ ਉਸਨੂੰ ਇਕ ਦਿਨ ਦਾ ਫ਼ਾਕਾ
ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।
ਸਿਸਟਮ ਦਾ ਵਿਅੰਗ ਵੇਖੋ- ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਵਾਲੇ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਨਿਆਂ-ਅਨਿਆ, ਸਹੀ-ਗ਼ਲਤ, ਗ਼ਲਤ ਕਦਰਾਂ-
ਕੀਮਤਾਂ ਤੋਂ ਬਗ਼ਾਵਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਮ ਬਾਰੇ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ, ਪਰ ਕਿਸੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦੇ ਜ਼ਿਹਨ ਦੀਆਂ ਨੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਰਦਾਸ਼ਤ
ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਪੜ੍ਹਾਇਆ - ਸਾਹਿਤ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਪਰ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦੀ ਸ਼ਰਤ - ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਗਿਆਕਾਰੀ ਹੋਣਾ, ਮਨੁੱਖ
ਦੀ ਅਣਖ਼ ਦੀ ਨੱਸ ਨੂੰ ਫੇਹਣਾ ਤੇ ਮੱਸ ਮਾਰਨਾ। ਸੁਤੰਤਰ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਾਲਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਕਦੀ ਵੀ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਦਾ।
ਇਮਤਿਹਾਨਾਂ ਵਿਚ ਨੰਬਰਾਂ ਦੀ ਸ਼ਰਤ ਵੀ, ਉਹਨਾਂ ਵਲੋਂ ਉਚਾਰੇ ਗਏ ਵਾਕਾਂ ਨੂੰ ਇੰਨ-ਬਿੰਨ ਲਿਖਣਾ ਹੈ।
ਇਸ ਸਾਰੀ ਕਹਾਣੀ ਤੋਂ ਸਬਕ ਮਿਲਿਆ - ਕਿ ਛੁਰੀ ਖ਼ਰਬੂਜ਼ੇ 'ਤੇ ਡਿੱਗੇ ਜਾਂ ਖ਼ਰਬੂਜਾ ਛੁਰੀ 'ਤੇ - ਕਟਣਾ ਤਾਂ ਖ਼ਰਬੂਜ਼ੇ ਨੇ ਹੈ,
ਭਾਵ ਰਚਨਾ - ਪਾਠਕ ਦੇ ਹੱਥੇ ਚੜ੍ਹੇ ਜਾਂ ਆਲੋਚਕ ਦੇ, ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਲਈ ਖ਼ਾਦ ਦਾ ਬਣੇ ਜਾਂ ਸਾਹਿਤ ਦੇ
ਅਧਿਆਪਕ ਲਈ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਤਨਖ਼ਾਹ, ਹਰਜ਼ ਤਾਂ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਹੀ ਹੋਣਾ ਹੈ। ਇਕ ਸਲਾਹ ਹੈ, ਜੇ ਕੋਈ ਮੰਨੇ ਤਾਂ - ਸਾਰੇ
ਸਨਮਾਨ/ਇਨਾਮ ਜਾਂ ਖ਼ਿਤਾਬ, ਉਂਜ ਹੀ ਵੰਡਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤੇ ਜਾਣ - ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਤਿਕੜਮੀ ਚੇਲੇ-ਚੇਲੀਆਂ ਨੂੰ। ਸਾਹਿਤ
ਰੂਪੀ ਪੁਸਤਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਛੁੱਟੀ ਦੇ ਦਿਤੀ ਜਾਵੇ - ਸ਼ਾਇਦ ਫਿਰ, ਇਸ 'ਤੇ ਮੌਲਣ ਦੀ ਰੁੱਤ ਆ ਸਕੇ। ਆਮੀਨ!!!!
* ੧੮੮, ਡੀ ਡੀ ਏ ਫ਼ਲੈਟਸ, ਮੋਤੀਆ ਖਾਨ, ਪਹਾੜ ਗੰਜ ਨਵੀਂ ਦਿਲੀ-੧੧੦੦੫੫

• ਹੁਣੇ ਹੀ ਤੁਹਾਡਾ ਪਿਆਰਾ ਪਰਚਾ ਮੇਘਲਾ, ਸ. ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਵਕਤਾ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਪੁੱਜਾ। ਸਾਰੇ ਪਰਚੇ ਵਿਚ
ਦੀ ਲੰਘ ਗਿਆ, ਕੁਝ ਕਾਹਲ਼ੀ ਨਾਲ਼। ਮਾਝੇ ਦੀ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਅਜਿਹਾ ਸਾਹਿਤਕ ਪਰਚਾ ਵੇਖ ਕੇ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਹੋਈ। ਤੁਸੀਂ ਪਰਚੇ
ਜਿਵੇ ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਬਾਰੇ ਵਕਤਾ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀ ਗਈ ਕਿਤਬਾ ਬਾਰੇ ਆਪਣੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਤੀ ਹੈ। ਧੰਨਵਾਦ
ਇਸ ਉਦਾਰਤਾ ਦਾ। ਤੁਹਾਡਾ ਲੇਖ ਡੇਹਰਾ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ ਵਾਲ਼ਾ ਪੜ੍ਹ ਜੇ ਆਨੰਦ ਪਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਵਕਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਲਿਖੀ
ਚਿੱਠੀ ਵਿਚ ਮੈ ਸ਼ਬਦ ਜੋੜਾਂ ਦੀ ਗਲ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦੇਣਾ ਜੀ।
ਸ਼ੁਭਚਿੰਤਕ
ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਸਿਡਨੀ, ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ
+੬੧ ੪੩੫ ੦੬੦ ੯੭੦

• ਮੇਘਲਾ ਮਿਲਿਆ ਇੱਸ ਵਾਰ ਜਸਦੇਵ ਮਾਨ ਦੀ ਰਚਨਾ "ਮਲਹਾਰ...ਤੂੰ ਜਰੂਰ ਆਵੀਂ" ਭਾਵਪੂਰਨ
ਸੀ। ਸੁਨੀਤਾ ਸ਼ਰਮਾ ਦਾ ਲੇਖ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵਾਲਾ ਹੋ ਨਿਬੜਿਆ। ਕਵਿਤਵਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਵਧੀਆ
ਹੈ। ਮੇਘਲਾ ਵੱਲੋਂ ਉਲੀਕੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਪੈੜਾਂ ਲਈ ਮੁਬਾਰਕਾਂ।
-ਹਰਪਿੰਦਰ ਰਾਣਾ
ਸੁਖਿੰਦਰ ਸੰਪਾਦਕ: ਸੰਵਾਦ ਦੀ ਕਨੇਡਾ ਤੋਂ ਚਿੱਠੀ
• ਜਤਿੰਦਰ ਜੀ ਆਪ ਦੀ ਪੁਸਤਕ 'ਮਾਝੇ ਦੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਨਗਰ ਤੇ ਥੇਹ' ਕਾਫੀ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ ਅਤੇ ਜਾਣਕਾਰੀ
ਭਰਭੂਰ ਹੈ। ਮੇਘਲਾ ਵੀ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਤਰੱਕੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਆਪ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਮੁਬਾਰਕਾਂ।

ਪੁਸਤਕ : ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ'(ਸਮੀਖਿਆ) (ਭਾਗ ਦੂਜਾ)
ਪਿਛਲੇ ਤਕਰੀਬਨ ਇੱਕ ਸਾਲ ਤੋਂ ੩੦ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ ਬਾਰੇ' ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ'(ਸਮੀਖਿਆ)
(ਭਾਗ ਦੂਜਾ) ਨਾਮ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਨ ਦਾ ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਆਰੰਭਿਆ ਗਿਆ ਕੰਮ ਮੁਕੰਮਲ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈæ ਹੁਣ ਇਹ
ਪੁਸਤਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਣ ਲਈ ਪ੍ਰੈੱਸ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੈæ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ੫੭ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ
ਬਾਰੇ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ 'ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ' (ਸਮੀਖਿਆ) ਮਈ ੨੦੧੦ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਹਾਂæ
ਜਿਸਪੁਸਤਕ ਦੀ ਕੈਨੇਡਾ, ਇੰਡੀਆ, ਇੰਗਲੈਂਡ, ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਚਰਚਾ ਹੋਈ ਹੈæ ਆਪਣੀ
ਭਾਰਤ ਫੇਰੀ ਦੌਰਾਨ ਮੈਂ ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਪੁਸਤਕ
ਬਾਰੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭਾਸ਼ਨ ਦਿੱਤੇ ਸਨæ। ਪਿਛਲੇ ੧੦੦ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਬਾਰੇ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ
੨
ਨਾ ਤਾਂ ਇੰਡੀਆ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਇੰਨੀ ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਕੰਮ ਹੋਇਆ ਹੈæ। ਪੁਸਤਕ 'ਕੈਨੇਡੀਅਨ
ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ'(ਸਮੀਖਿਆ) (ਭਾਗ ਦੂਜਾ) ਨੂੰ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ੫, ੬, ੭ ਅਗਸਤ, ੨੦੧੧ ਨੂੰ ਹੋ ਰਹੀ 'ਵਿਸ਼ਵ ਪੰਜਾਬੀ
ਕਾਨਫਰੰਸ' ਦੇ ਮੌਕੇ ਉੱਤੇ ਰੀਲੀਜ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾæ
ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਅਜਿਹੀ ਦਿਲਚਸਪ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੰਜਾਬੀ ਪਾਠਕ ਇਸ ਪੁਸਤਕ
ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਸਕਣ ਅਤੇ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣ ਸਕਣæ ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਨੰਦ ਦੇਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ
ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ, ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਬਾਰੇ ਵੱਡਮੁੱਲੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵੀ ਦੇਵੇਗੀæ ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਪੜ੍ਹਕੇ
ਤੁਸੀਂ ਜਾਣ ਸਕੋਗੇ ਕਿ ਪਿਛਲੇ ਤਕਰੀਬਨ ੧੦੦ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ,
ਸਮਾਜਿਕ, ਆਰਥਿਕ,ਧਾਰਮਿਕ, ਵਿੱਦਿਅਕ, ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਇਮੀਗਰੇਸ਼ਨ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ
ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ ਹੈæ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਕੇ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣ ਸਕੋਗੇ ਕਿ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ, ਕਹਾਣੀ, ਨਾਵਲ ਅਤੇ
ਵਾਰਤਕ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਭਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ, ਸ਼ੁਭ ਚਿੰਤਨ
ਦੀ ਲੋੜ, ਧਾਰਮਿਕ ਕੱਟੜਵਾਦੀ ਦਹਿਸ਼ਤਗਰਦੀ, ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਗਦਰੀ ਯੋਧੇ, ਲੱਚਰਵਾਦੀ ਗੀਤ,ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਨ, ਪੰਜਾਬ ਦੀ
ਤ੍ਰਾਸਦੀ, ਗਲੋਬਲੀਕਰਨ, ਬਜ਼ੁਰਗ ਮਾਪਿਆਂ ਦੀ ਦੁਰਦਸ਼ਾ, ਮਨੁੱਖੀ ਰਿਸ਼ਤੇ, ਨਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਰੁਝਾਨ, ਵਿਸ਼ਵ-
ਅਮਨ, ਔਰਤ ਉੱਤੇ ਹੋ ਰਹੇ ਅਤਿਆਚਾਰ, ਕੰਜੀæਊਮਰਿਜ਼ਮ, ਮਨੁੱਖੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦਾ ਵਿਉਪਾਰੀਕਰਨ, ਇਮੀਗਰੇਸ਼ਨ,
ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਵਿੱਚ ਆ ਰਿਹਾ ਨਿਘਾਰ, ਔਰਤ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਬਾਰੇ ਚੇਤਨਤਾ, ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ, ਇਨਕਲਾਬ ਅਤੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ
ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ, ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਵਿਚਲੀ ਫੁੱਟ, ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ, ਸਿਮਰਤੀਆਂ ਦੀ
ਕਵਿਤਾ, ਕਾਵਿ ਸਿਰਜਣਾ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸਰੋਕਾਰ, ਲਾਲਚ ਅਤੇ ਹਉਮੈਂ, ਨਸਲਵਾਦ, ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ,
ਫੌਜੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਅਨੁਭਵ, ਮਿਥਿਹਾਸ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਅਸਲੀ ਵਸਨੀਕ ਅਤੇ ਜ਼ਾਤ-ਪਾਤ ਦਾ ਕੋਹੜ
ਵਰਗੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੀ ਕਿਸ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਕੀਤੀ ਹੈæ।
ਇਸ ਖ਼ਤ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਓਨਟਾਰੀਓ, ਅਲਬਰਟਾ ਅਤੇ ਬੀæਸੀæ ਵਿੱਚ ਵੱਸਦੇ ੩੦
ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਮੁਕੰਮਲ ਸੂਚੀ ਅਤੇ 'ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ' (ਸਮੀਖਿਆ) (ਭਾਗ ਦੂਜਾ)
ਪੋeਟ_ਸੁਕਹਨਿਦeਰe-'ਹੋਟਮaਲਿ.ਚੋਮ ਈæਮੇਲ਼ ਰਾਹੀਂ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋæ।
ਧੰਨਵਾਦ ਸਹਿਤ -ਤੁਹਾਡਾ ਅਪਣਾ
ਸੁਖਿੰਦਰ ,ਕਨੇਡਾ
ਸੰਪਾਦਕ: ਸੰਵਾਦ

• ਪਿਆਰੇ ਵੀਰ ਜਤਿੰਦਰ,
ਤੁਹਾਡੀ ਪੁਸਤਕ "ਮਾਝੇ ਦੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਨਗਰ ਤੇ ਥੇਹ", ਦਾ ਕੁਝ ਹਿੱਸਾ 'ਅਜੀਤ' ਅਖ਼ਬਾਰ 'ਚੋਂ ਪੜ੍ਹਕੇ ਫੋਨ
ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸਮੇਟੇ ਹੋਏ ਬੈਠੇ ਹੋ।ਜਿੱਥੇ
ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਲਈ ਅਥਾਹ ਮਿਹਨਤ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਉਥੇ 'ਮੇਘਲਾ' ਪਰਚੇ ਲਈ ਵੀ ਵਧਾਈ ਦੇ ਹੱਕਦਾਰ
ਹੋ।
ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਲਈ ਖੰਡਰਾਂ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਣਾ,ਤਸਵੀਰਾਂ ਲੈਣੀਆਂ,ਕੋਈ ਆਮ ਆਦਮੀ ਨਹੀਂ ਕਰ
ਸਕਦਾ।ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਅਲੱਗ-ਥਲੱਗ ਹੈ। ਕਲਾਨੌਰ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਕਸਬਾ ਹੈ।ਇਹ ਵੱਡਾ ਇਤਿਹਾਸ
ਸਮੋਈ ਬੈਠਾ ਹੈ। ਪਰ ਪੁਰਾਤਤਵ ਵਿਭਾਗ ਨੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੰਭਾਲਿਆ। ਮੇਰੇ ਦੇਖਦੇ-ਦੇਖਦੇ ਅਕਬਰ ਦੀ
ਬਾਦਸ਼ਾਹਤ ਦਾ ਮਹੱਲ ਢਹਿਢੇਰੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਮੇਰੇ ਇਸ ਕਲਾਨੌਰ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਕਹਾਵਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ 'ਜਿੰਨ੍ਹੇ
ਵੇਖਿਆ ਨਹੀਂ ਲਾਹੌਰ ਉਹ ਵੇਖੇ ਕਲਾਨੌਰ'।
ਇਸਦੇ ਖੰਡਰ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਮੁਗਲੀ ਇਮਾਰਤਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੇ ਹਨ।ਤੁਸੀਂ, ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਬਹੁਤ ਮਿਹਨਤ
ਨਾਲ਼ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਵਰਗੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹੋਣਗੇ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਲੂਣਾ ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੈ ਪਰ ਇਸਦੇ
ਸ਼ਹਿਰ ਚਮਿਆਰੀ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ ਪੜ੍ਹਿਆ। ਮੈਂ ਇਸ ਕਸਬੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕਈ ਵਾਰ ਲੰਘੀ ਪਰ ਤੁਹਾਡੀ ਪੁਸਤਕ ਨੂੰ
ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਲੂਣਾ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲੀ। ਮੈਂ ਅਰਦਾਸ ਕਰਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਜੋ ਕੰਮ ਤੁਸੀਂ ਚੁਣਿਆ ਹੈ,
ਇਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦਿਨ-ਦੁਗਣੀ ਰਾਤ ਚੌਗਣੀ ਤਰੱਕੀ ਦੇਵੇ।ਇਹ ਸ਼ਹਿਨਸ਼ੀਲਤਾ ਵਾਲਾ ਕੰਮ ਉਹੀ
ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲਗਨ ਹੋਵੇ।ਤੁਸੀਂ ਲਗਨ,ਮਿਹਨਤ,ਸ਼ੌਂਕ ਅਤੇ ਜਾਨੂੰਨ ਦੇ ਭਰੇ ਹੋਏ ਹੋ। ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ
ਅਕਾਲ!
-ਰੁਪਿੰਦਰਜੀਤ ਕੌਰ, ਜਲੰਧਰ।