ਕਵੀ ਅਦਮ ਗੌਦਵੀਂ ਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ - ਨਰਭਿੰਦਰ

ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਵਜੋਂ........
ਨਫਰਤ ਦੀ ਤੇਜ਼ ਨਸ਼ਤਰ ਵਾਲਾ ਕਵੀ ਅਦਮ ਗੌਦਵੀਂ ਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ
ਚਮਾਰਾਂ ਦੀ ਗਲੀ ਨੂੰ ਸੁਹੱਪਣ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਅਜੇ ਅਧੂਰਾ

ਜੋ ਡਲਹੌਜ਼ੀ ਨਾ ਕ ਰ ਪਾਯਾ, ਵੇ ਯੇ ਹੁਕਮਰਾਨ ਕਰ ਦੇਂਗੇ,
ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੋ (ਦਿਓ) ਤੋ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਕੋ ਨੀਲਾਮ ਕਰ ਦੇਂਗੇ।

ਇਹਨਾਂ ਬੇਬਾਕ ਸਤਰਾਂ ਰਚੇਤਾ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਖੇਤਰ ਦਾ ਬੇਖੌਫ ਅਤੇ ਮਟਕਵਾਲਾ ਕਵੀ ਅਦਮ ਗੌਦਵੀਂ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਬੀਤੇ ਦਿਨੀਂ ਮਹੀਨੇ ੧੮ ਦਸੰਬਰ ਨੂੰਂ ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਤੁਰ ਗਿਆ। ਹਿੰਦੀ ਖੇਤਰ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਅਦਮ ਗੌਦਵੀਂ ਦੀਆਂ ਗਜ਼ਲਾਂ 'ਚ ਹਾਕਮ ਅਤੇ ਹਕੂਮਤ ਪ੍ਰਤੀ ਤਿੱਖੇ ਤੇਵਰ ਉਹਦੀ ਪਹਿਚਾਨ ਸਨ ਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਦੁਸ਼ਅੰਤ ਕਮਰ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪੜ੍ਹਿਆ ਅਤੇ ਸੁਣਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਕਵੀ ਸੀ।
੨੨ ਅਕਤੂਬਰ ੧੯੪੭ ਨੂੰ ਆਟਾ ਪਰਸਪੁਰ (ਗੌਡਾਂ) 'ਚ ਇਕ ਕਿਸਾਨ ਦੇ ਘਰ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਰਾਮਨਾਥ ਸਿੰਘ ਜਿਹਨੂੰ ਪਿੱਛੋਂ ਅਦਮ ਗੋਂਦਵੀਂ ਕਰਕੇ ਜਾਣਿਆ ਗਿਆ, ਤਾ-ਉਮਰ ਕਿਸਾਨ ਹੀ ਰਿਹਾ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਵਧੇਰੇ ਹਿੰਸਾ ਉਹਨੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਠਾਕੁਰਾਂ ਤੇ ਉੱਚ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਜ਼ਬਰ ਜ਼ੁਲਮ ਅਤੇ ਬੇਇਨਸਾਫੀਆਂ ਦਾ ਤਾਪ ਹੰਢਾਇਆ। ਇਸੇ ਜਮਾਤੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਖੰਡੇ ਦੀ ਧਾਰ ਵਰਗੀ ਤਿੱਖੀ ਬਣਾਇਆ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਅਦਮ ਗੌਦਵੀਂ ਦੀ ਉਮਰ ਦੀ ਸਮਾਨਤਾ ਦਾ ਤਕਾਜ਼ਾ ਕਹੋਂ ਜਾਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਪਰ ਅਦਮ ਦੀ ਗਜ਼ਲ ਦੀ ਤੇਜ਼ ਸੱਟ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਵਿੰਗੇ ਟੇਡੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਵੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪਾਠਕ ਸਰੋਤੇ ਦੇ ਮਸਤਕ ਉੱਤੇ ਵੀ। ਆਦਮ ਆਖਰੀ ਸਮਿਆਂ 'ਚ ਬੀਮਾਰ ਵੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹਦੇ ਚਿਹਰੇ ਵੀ ਝੁਰੜੀਆਂ ਭਰਿਆ ਸੀ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੇ ਅਖੌਤੀ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਵੀ ਮਰਨਾਊ ਬਿਸਤਰ ਉਤੇ ਹੈ ਜਿਥੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਤੇ ਪੂੰਜੀਵਾਰ ਦੇ ਟੀਕੇ ਕਾਰਪੋਰੇਟੀ ਘਰਾਣਿਆਂ ਦੀਆਂ ਸਹਿੰਜਾ ਲਾਕੇ ਕੁਝ ਰਾਹਤ ਦੇਣ ਦੀਆਂ ਅਸਫਲ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਢਾਈ ਲੱਖ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਇਸ ਤੋਂ ਦੁਗਣੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀਆਂ ਆਤਮ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਘੋਟਾਲੇ ਦਰ ਘੋਟਾਲੇ ਦੇ ਮਹਾਂ ਨਰਕ ਦੀਆਂ ਝੁਰੜੀਆਂ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਲਕਵਾ ਗ੍ਰਸਤ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀਆਂ ਫੁਹੜੀਆਂ ਸਹਾਰੇ ਖੜੀ ਵਿਵਸਥਾ ਉਤੇ ਅਦਮ ਗੌਦਵੀਂ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਇਕ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਹਥੌੜੇ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਕ ਗਜ਼ਲ ਹਾਜ਼ਰ ਹੈ :-
ਕਾਜੂ ਤੁੰਨੇ ਪਲੇਟ ਮੇਂ, ਵਿਸਕੀ ਗਲਾਸ ਮੇਂ
ਉਤਰਾ ਹੈ ਰਾਮਰਾਜ, ਵਿਧਾਇਕ ਨਿਵਾਸ ਮੇਂ।
ਪੱਲੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਹੈ, ਤਸਕਰ ਹੋ ਯਾ ਡਕੈਤ,
ਇਤਨਾ ਅਸਰ ਹੈ ਖਾਕੀ ਕੇ ਉਜਲੇ ਲਿਬਾਸ ਮੇਂ।
ਆਜ਼ਾਦੀ ਨਾ ਵੋ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਏ ਤੋਂ ਕਿਸ ਤਰਹ,
ਜੋ ਆ ਗਏ ਫੁੱਟਪਾਥ ਪਰ ਘਰ ਕੀ ਤਲਾਸ਼ ਮੇਂ।
ਪੈਸੇ ਸੇ ਆਪ ਚਾਹੇਂ ਤੋਂ ਸਰਕਾਰ ਗਿਰਾ ਦੇਂ,
ਸੰਸਦ ਬਦਲ ਗਈ ਹੈ ਯਹਾਂ ਲੀ ਨਖਾਸ ਮੇਂ।
ਉਪਰੋਕਤ ਸਮਾਜੀ ਯਥਾਰਥ ਅਤੇ ਉਹ ਵੀ ਕਾਵਿਕ ਜਾਮੇਂ 'ਚ ਅਦਮ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਆਇਆ। ਅਦਮ ਨੇ ਜੋ ਤਾਪ ਪਿੰਡ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਉੱਚਾ ਜਾਤਾਂ ਅਤੇ ਜਮਾਤਾਂ ਦਾ ਹੰਢਾਇਆ ਉਹਨੂੰ ਇਕ ਗਜ਼ਲ 'ਚ ਇਵੇਂ ਰੱਖਿਆ :-
ਆਓ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰੇਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕੇ ਤਾਪ ਕੋ,
ਮੈਂ ਚਮਾਰੋਂ ਕੀ ਗਲੀ ਮੇਂ ਲੇ ਚਲੂੰਗਾ ਆਪ ਕੋ।
ਇਹ ਲਾਈਨਾਂ ੧੯੭੩ 'ਚ ਲਿਖੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰਾਮਨਾਥ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੰਗ ਜਾਣਦਾ। ਉਹਦਾ ਪਿੰਡ ਠਾਕੁਰਾਂਦੇ ਜ਼ਬਰ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਸੀ ਹਰ ਗਰੀਬ ਗੁਰਬੇ ਦੀਆਂ ਧੀਆਂ ਭੈਣਾਂ ਨਾਲ ਬਦਸਲੂਕੀ ਕਰਨੀ ਜ਼ਬਰ ਜਿਨਾਹ ਕਰਨਾ ਉਹ ਆਪਣਾ ਹੱਕ ਸਮਝਦੇ ਸਨ। ੧੯੭੩ 'ਚ ਇਕ ਗਰੀਬ ਚਮਿਆਰ ਹਿਰਧੂ ਦੀ ਜੁਆਨ ਧੀ ਨਾਲ ਠਾਕਾਂ ਦੇ ਛੋਹਰਿਆਂ ਨੇ ਅਜਿਹੀ ਸ਼ਰਮਨਾਕ ਘਟਨਾ ਕੀਤੀ। ਕਈ ਦਿਨ ਠਾਕੁਰਾਂ ਦੇ ਮਸ਼ਟੰਡਿਆਂ ਨੇ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਅਗਵਾ ਕਰ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਬਲਾਤਕਾਰ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਗਰੀਬਾਂ ਦਲਿਤਾਂ ਨੇ ਜਦੋਂ ਇਨਸਾਫ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਉਲਟਾ ਗਰੀਬ ਦਲਿਤਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਦਬਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ (ਪੁਲਿਸ ਨੇ) ਦਲਿਤ ਬਸਤੀ 'ਚ ਜੋ ਤਾਂਡਵ ਮਚਾਇਆ ਉਹ ਜ਼ੁਲਮ ਦੀ ਇੰਤਹਾ ਸੀ। ਸਾਰਾ ਪਿੰਡ ਖਾਮੋਸ਼ ਸੀ ਅਤੇ ਅਦਬ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਨੇ ਇਸ ਤੋਂ ਪੜਦਾ ਲਾਹਿਆ। ਕਵਿਤਾ ਉੱਚ ਜਾਤੀ ਹੰਕਾਰ, ਜਮਾਤੀ ਨਫਰਤ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਅੱਗ ਉਗਲਦੀ ਸੀ। ਇਹ ਘਟਨਾ ਤੇ ਕਵਿਤਾ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹੀ ਇਸ ਹਕੀਕਤ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ ਲੈ ਕੇ ਹੀ ਗਈ, ਸਗੋਂ ਬੀ ਬੀ ਸੀ (ਹਿੰਦੀ ਸੇਵਾ ਲੰਡਨ) ਰਾਹੀਂ ਦੁਨੀਆਂ 'ਚ ਇਸ ਅੱਗ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚਾਇਆ। ਕਵਿਤਾ ਕਵਿਤਾ ਨਹੀਂ ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਗਵਾਹੀ ਸੀ। ਇਹ ਜ਼ਮੀਨੀ ਹਕੀਕੀ ਸੱਚਾਈ ਅਤੇ ਨਫਰਤ 'ਚੋਂ ਫੁੱਟੀ ਸੀ। ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਪਸਰੀ ਉੱਚ ਜਾਤੀ ਤੇ ਜਮਾਤੀ ਧੌਲਗਿਰੀ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਂਦਾ। ਕਵਿਤਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 'ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਪ੍ਰਭਾਵ' ਅਖਬਾਰ ਵਿਚ ਛਪੀ। ਹਿੰਦੀ ਖੇਤਰ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਤੇ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਨੂੰ ਝੰਜੋੜ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਵੀ ਤਾਕਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪੁਲਿਸ, ਠਾਕੁਰ ਗੁੰਡਾਸ਼ਾਹੀ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ। ਦਰਿੰਦਿਆਂ ਦੀ ਦਰਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਬੇਨਕਾਬ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਦਮ ਗੌਦਵੀਂ ਨੂੰ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਕੀਮਤ ਵੀ ਤਾਰਨੀ ਪਈ ਅਤੇ ਉਮਰ ਭਰ ਤਾਰਨੀ ਪਈ। ਅਦਮ ਦੀ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਨੇ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਚਲੀ ਆਉਂਦੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਗਰੀਬ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਚੁੱਪ ਨੂੰ ਤੋੜਿਆ। ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਜਿਹੜੇ ਹੱਥ ਠਾਕੁਰਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਤ੍ਰਭਕਦੇ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ 'ਚ ਸਰਸਰਾਗੁ ਹੋਈ। ਜਿਹੜਾ ਕੰਮ ਕਾਨੂੰਨ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ ਕਵਿਤਾ ਨੇ ਕਰ ਵਿਖਾਇਆ। ਰਾਮਨਾਥ ਸਿੰਘ ਅਦਮ ਗੌਦਵੀਂ ਬਣ ਗਿਆ। ਠਾਕੁਰਾਂ ਨੇ ਇਸ ਅਦਮ ਗੌਦਵੀਂ ਨੂੰ ਜਾਤ ਬਰਾਦਰੀ ਤੋਂ ਛੇਕ ਦਿੱਤਾ ਜਿਹੜਾ ਮਰਨ ਤੱਕ (੧੮ ਦਸੰਬਰ ੨੦੧੧) ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਹੋਰ ਭੋਗਣਾ ਪੈਣਾ ਹੈ। ਪਿੰਡ 'ਚ ਵਿਆਹ ਸ਼ਾਦੀ, ਸਾਂਝੀਆਂ ਰਸਮਾਂ, ਜਨਮ ਮਰਨ ਆਦਿ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਖਾਣਾ ਪੀਣਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਭਾਵ ਹੁੱਕਾ ਪਾਣੀ ਛੇਕ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਇਹਨਾਂ ਲੱਠਮਾਰ ਠਾਕੁਰਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ 'ਚ ਰੜਕਦਾ ਰਿਹਾ, ਪਰ ਉਹਦੀ ਕਵਿਤਾ ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਹਲਕਿਆਂ 'ਚ ਹੋਰ ਉਚੇਰੀ ਪਹੁੰਚ ਗਈ। ਉਹਦੀ ਕਵਿਤਾ ਪੂਰੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਠਾਕੁਰਾਂ ਨੂੰ ਬੇਚੈਨ ਕਰਦੀ ਰਹੀ। ਠਾਕੁਰਾਂ ਨੇ ਪਿੰਡ 'ਚ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਕੀਤਾ ਜੋ ਉਚੇਚੇ ਵਰਗਾਂ ਅਤੇ ਪਹੁੰਚ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ।
ਅਨਦ ਗੌਦਵੀਂ ਦਾ ਇਨਕਲਾਬੀ ਖੱਬੇ ਪੱਖੀ ਲਹਿਰ ਨਾਲ ਨੇੜਲਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਸੀ। ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਆਈ ਪੀ ਐੱਫ ਨਾਲ ਵੀ ਜੁੜਿਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਧੋਤੀ ਕੁੜਤਾ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਕਦੇ ਕਦੇ ਪਜ਼ਾਮਾ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਅਦਮ ਗੌਦਵੀਂ ਨਿਰੋਲ ਕਿਸਾਨ ਕਵੀ ਸਨ। ਖੇਤਾਂ 'ਚ ਹੱਲ ਵਾਹੁਣ ਵਾਲੇ ਅਦਮ ਦੀਆਂ ਪੈਰਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਆਈਆਂ ਆਮ ਹੀ ਪਾਟੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਉਹਨੂੰ ਉਮਰ ਭਰ ਚੰਗੇ ਕੱਪੜੇ ਨਸੀਬ ਨਹੀਂ ਹੋਏ ਪਰ ਉਹਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਸੁਹੱਪਣ, ਸੁਹਜ ਅਤੇ ਅਮੀਰੀ ਦੀ ਆਪਣੀ ਸ਼ਾਨ ਹੈ :-
ਜੋ ਉਲਝ ਕਰ ਰਹਿ ਗਈ ਫਾਈਲੋਂ ਕੇ ਜਾਲ ਮੇਂ,
ਮਾਂਣ ਤੱਕ ਵਹ ਰੌਸ਼ਨੀ ਆਏਗੀ ਕਿਤਨੇ ਸਾਲ ਮੇਂ।
ਬੁਢਾ ਬਰਗਦ ਸਾਖੀ (ਗਵਾਹ) ਹੈ ਕਿਸ ਤਰਹ ਸੇ ਖੋ ਗਈ,
ਰਾਮ ਸੁਧਿ ਕੀ ਝੌਪੜੀ, ਸਰਪੰਚ ਕੀ ਚੌਪਾਲ ਮੇਂ।
ਖੇਤ ਜੋ ਸੀਲਿੰਗ ਕੇ ਥੇ ਸਭ ਚੱਕ ਮੇਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਏ,
ਹਮਕੋ ਪਟੇ ਕੀ ਸਨਟ ਮਿਲਤੀ ਭੀ ਹੈ ਤੋ ਤਾਲ ਮੇਂ।
ਸਿਰਫ ਉੱਚ ਜਾਤੀ ਹੰਕਾਰ ਅਤੇ ਉੱਚ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਹੰਕਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਹੀ ਨਹੀਂ ਅਦਮ ਗੌਦਵੀਂ ਨੇ ਮਜ਼ਹਬੀ ਮਰਵਾਦ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ 'ਚ ਆੜੇ ਹੱਥੀਂ ਲਿਆ।
ਪਿਛਲੀ ਸਦੀ ਦੇ ਨੌਵੇਂ ਦਹਾਕੇ 'ਚ ਜਦੋਂ ਫਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤਾਂ ਦਾ ਬੋਲਬਾਲਾ ਸੀ ਤਾਂ ਅਦਮ ਨੇ ਜਿਸ ਬੇ-ਬਾਨਤਾ ਨਾਲ ਜਨੂੰਨੀ ਤਾਕਤਾਂ ਨੂੰ ਚੈਲਿੰਜ ਦਿੱਤਾ ਉਹਦੀ ਆਪਣੀ ਇਕ ਪਹਿਚਾਣ ਹੈ।
ਹਿੰਦੂ ਜਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕੇ ਅਹਿਸਾਸ ਕੋ ਮਤ ਛੇੜੀਏ,
ਆਪਣੀ ਕੁਰਸੀ ਕੇ ਲੀਏ ਜਜ਼ਬਾਤ ਕੋ ਮਤ ਛੇੜੀਏ।
ਹਮਮੇਂ ਕੋਈ ਹੂਣ ਕੋਈ ਸ਼ਕ ਕੋਈ ਮੰਗੋਲ ਹੈ,
ਦਫਨ ਹੈ ਜੋ ਬਾਤ, ਅਬ ਉਸ ਬਾਤ ਕੋ ਮਤ ਛੇੜੀਏ।
ਗਰ ਗਲਤੀਆਂ ਬਾਬਰ ਕੀ ਥੀ ਜੁੰਮਨ ਕਾ ਘਰ ਫਿਰ ਕਿਉਂ ਜ਼ਲ਼ੇ,
ਏਸੇ ਨਾਜ਼ੁਕ ਵਕਤ ਮੇਂ ਹਲਾਤ ਕੋ ਮਤ ਛੇੜੀਏ।
ਹੈਂ ਕਹਾਂ ਹਿਟਲਰ, ਹਲਾਕੂ, ਜਾਰ ਜਾਂ ਚੰਗੇਰ ਖਾਂ,
ਮਿਟ ਗਏ ਸਭ, ਕੌਮ ਕੀ ਔਕਾਤ ਕੋ ਮਤ ਛੇੜੀਏ।
ਛੇੜੀਏ ਇਕ ਜੰਗ, ਮਿਲਜ਼ੁਲ ਕਰ ਗਰੀਬੀ ਕੇ ਖਿਲਾਫ,
ਧੋਸਤੋ, ਮੇਰੇ ਮਜ਼ਹਬੀ ਨਗਮਾਤ ਕੋ ਮਤ ਛੇੜੀਏ।
ਗਰੀਬੀ ਦੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹਤ 'ਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਅਦਮ ਦੀ ਗਜ਼ਲ 'ਚ ਤਿੱਖੇ ਕਟਾਖਸ ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਵਿਅੰਗਮਈ ਉਹਦੀ ਸੰਦਰਤਾ ਤੇ ਗਹਿਰਾਈ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤ ਪਹਿਚਾਣ ਹਨ :-
ਯੂੰ ਖੁਦ ਕੀ ਲਾਸ਼ ਆਪਣੇ ਕੰਧੋਂ ਪੇ ਉਠਾਏ ਹੈਂ,
ਐ ਸ਼ਹਿਰ ਕੇ ਬਾਸ਼ਿੰਦੋ, ਹਮ ਗਾਂਵ ਸੇ ਆਏ ਹੈਂ।
ਯੂੰ ਨਗਨਤਾ ਮੇਂ ਪੀਡੇ, ਹਮ ਆਪਸੇ ਨਹੀਂ,
ਤੁਮ ਸ਼ੌਕ ਸੇ ਨੰਗੇ ਹੋ, ਹਮ ਗਮ ਕੇ ਸਤਾਏ ਹੈਂ।
ਅਦਮ ਗੌਦਵੀਂ ਇਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨਾਲ ਬੱਝਾ ਕਵੀ ਸੀ, ਜਿਹੜੀ ਇਸ ਨਰਕੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਲੋਚਦੀ ਸੀ। ਇਹ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਉਹਨੇ ਹੱਡੀਂ ਹੰਡਾਏ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਤਜਰਬੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਿੱਖੀ। ਪਿੰਡ 'ਚ ਖੇਤਾਂ ਖਲਿਹਾਂਗੇਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰ, ਦਲਿਤ ਬਸਤੀਆਂ ਦੀ ਦਰਦਨਾਕ ਹਾਲਤ ਅਤੇ ਜ਼ਗੀਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਦਰਿੰਦਗੀ ਉਹਦੇ ਲਈ ਮੁੱਖ ਸਿਧਾਂਤਕ ਕਿਤਾਬਾਂ ਬਣੀਆਂ। ਹੱਲ ਦੀ ਮੁੱਠ, ਦਾਤਰੀ, ਰੰਬਾ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੀ ਉਹਦੇ ਨਿਤ ਪ੍ਰਤੀ ਦੇ ਹਥਿਆਰ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਗਜ਼ਲ ਬੁਣਨ ਦੇ ਵੀ ਸੰਦ ਹੋ ਨਿਬੜੇ। ਅਦਮ ਗੌਦਵੀਂ ਨੂੰ ਨਾ ਕੋਈ ਪੁਰਸਕਾਰ ਮਿਲਿਆ ਨਾ ਮਿਲੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਦੀ ਕਵਿਤਾ ਧਰਤੀ ਦੀ ਹੂਕ ਤਾਂ ਹੈ ਪੁਰਸਕਾਰ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਟੁੰਡੇ ਹੱਥਾਂ ਮੂਹਰੇ ਗਿੜਗੜਾਉਂਦੀ ਨਹੀਂ। ਅਦਮ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਲਹਿਜ਼ਾ ਵੀ ਨਵਾਂ ਹੈ ਅਤੇ ਅਲੱਗ। ਉਹਨੇ ਕਵਿਤਾ 'ਚ ਪੇਂਡੂ ਠੇਠ ਮੁਹਾਵਰਾ ਹੈ, ਬੇਬਾਕਤਾ ਹੈ। ਪੇਂਡੂ ਖੁੱਲ੍ਹਾਪਨ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਫਰਤ ਵੀ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਸਬੰਧ 'ਚ ਅਦਮ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ :-
ਫਟੇ ਕਪੜੋਂ ਮੇਂ ਤਨ ਢਕੇ ਗੁਜ਼ਰਤਾ ਹੈ ਜਹਾਂ ਕੋਈ,
ਸਮਝ ਲੇਨਾ ਵੋ ਪਗਡੰਡੀ 'ਅਦਮ' ਕੇ ਗਾਂਵ ਜਾਤੀ ਹੈ।
ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਖੋਖਲੇ ਦਾਹਵਿਆਂ ਨੂੰ ਆਦਮ ਇੰਡ ਲੀਰੋ ਲੀਰ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਕੀਕੀ ਯਥਾਰਥ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ :-
ਕੋਟੀਆਂ ਸੇ ਮੁਲਕ ਕੀ ਸੰਪਨਤਾ ਮਤ ਆਂਕੀਏ,
ਅਸਲੀ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਤੋਂ ਫੁਟਪਾਥ ਪਰ ਆਬਾਦ ਹੈ।
ਸੈਨਸੈਕ ਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਅੰਕੜਿਆਂ ਦੀ ਚਟਨੀ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤਾਂ ਦੇ ਟੁੱਚਰ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਨੂੰ ਰਾਸ ਆ ਸਕਦੀ ਹੈ 'ਅਦਮ' ਨੂੰ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਸਿੱਧਾ ਸੁਆਲ ਕਰਦਾ ਹੈ :-
ਘਰ ਮੇਂ ਠੰਡੇ ਚੁੱਲੇ ਪਰ ਅਗਰ ਖਾਲੀ ਪਤੀਲੀ ਹੈ,
ਬਤਾਓ ਕੈਸੇ ਲਿਖ ਦੂੰ ਧੁਪ ਫਾਗੁਨ ਕੀ ਨਸ਼ੀਲੀ ਹੈ।
ਕਵੀ ਦੇ ਇਸ ਸੁਆਲ ਮੂਹਰੇ ਸਾਰੇ ਮਿਥ, ਸਥਾਪਨਾਵਾਂ, ਸੁਨਹਿਰੀ ਭੂਤ ਤੇ ਭਵਿੱਖ ਰੇਤ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਾਂਗੂੰ ਢਹਿ ਢੇਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਹਾਕਮਾਂ ਵਲੋਂ ਅਤੇ ਉਹਦੇ ਚਾਟੜਿਆਂ ਵਲੋਂ ਪ੍ਰਚਾਰੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸੁਨਹਿਰੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਅਦਮ ਗੌਦਵੀਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨੰਗਾ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ :-
ਆਪ ਕਹਿਤੇ ਹੈਂ ਕਿਸੇ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਕਾ ਸਵਰਣਮ ਅਤੀਤ,
ਵੋ ਕਹਾਣੀ ਹੈ ਮਹਿਜ਼ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ੋਧ ਕੀ ਸੰਤਰਮ ਕੀ।
ਆਪਣੇ ਅਖੀਰਲੇ ਦਿਨਾਂ 'ਚ ਅਦਮ ਬੜੀ ਤੰਗੀ ਦੀ ਹਾਲਤ 'ਚੋਂ ਲੰਘਿਆ ਉਹ ਕਈ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੋਂ ਬੀਮਾਰ ਸੀ। ਲਿਵਰ ਖਰਾਬ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਬਹੁਤੇਰੇ ਕਵੀਆਂ ਅਤੇ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਵਾਂਗੂੰ ਉਹਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ਰਾਬ ਦੀ ਆਦਤ ਸੀ। ਡਾਕਟਰਾਂ ਦੇ ਕਹਿਣ ਤੇ ਵੀ ਉਹ ਨਾ ਛੱਡੀ ਗਈ। ਪਹਿਲਾਂ ਸਥਾਨਕ ਕਸਬੇ ਦੇ ਹਸਪਤਾਲ ਅਤੇ ਫਿਰ ਲਖਨਊ ਸੰਜੈ ਗਾਂ ਵੀ ਪੀ ਜੀ ਆਈ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ। ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਜਦੋ ਜ਼ਹਿਦ ਪਿਛੋਂ ਆਖਰ ਉਹ ੧੮ ਦਸੰਬਰ ਨੂੰ ਸਵੇਰੇ ਆਖਰੀ ਸਲਾਮ ਕਹਿ ਗਏ, ਪਰ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਸਿਰ ਭਾਰੀ ਕਰਜ਼ਾ ਵੀ ਛੱਗ ਗਏ। ਕਿਸਾਨ ਸਹਿਕਾਰੀ ਸੰਮਤੀ ਦਾ ਕਰਜ਼ਾ ਸਿਰ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਨੈਸ਼ਨਲ ਬੈਂਕ ਕੋਲ ਜ਼ਮੀਨ ਗਹਿਣੇ ਹੈ। ਕਈ ਵਾਰੀ ਇਸ ਕਰਜ਼ੇ ਬਦਲੇ ਅਦਮ ਨੂੰ ਬੇਇਜ਼ਤੀ ਵੀ ਸਹਿਣੀ ਪਈ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਜਗੀਰਦਾਰਾਂ ਦੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੇ ਉਹਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦੱਬ ਰੱਖੀ ਹੈ। ਪਰਿਵਾਰ ਲਈ ਇਹ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਲੰਮਾ ਸਮਾਂ ਰਹਿਣ ਪਰ ਅਦਮ ਗੌਦਵੀਂ ਨੇ ਭੁੱਖ ਗਰੀਬੀ, ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਵਿਓਹਾਰ, ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਨੰਗਾਪਨ, ਅਮੀਰਾਂ ਦੀ ਬੇਸ਼ਰਮੀ ਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਕਵਿਤਾ 'ਚ ਪਰੋਅ ਕੇ ਲੋਕਾਂ 'ਚ ਹਕੂਮਤ ਪ੍ਰਤੀ ਇਕ ਨਫਰਤ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਉਹ ਸਦਾ ਜਿੰਦਾ ਰਹੇਗਾ। ਪੈਰਾਂ ਦੀਆਂ ਬਿਆਈਆਂ ਵਾਲੇ ਅਦਮ ਗੌਦਵੀਂ ਦੀ ਗਜ਼ਲਾਂ ਸਾਡੇ ਦਿਮਾਗਾਂ 'ਚ ਹਥੌੜੇ ਵਾਂਗੂੰ ਵੱਜਦੀਆਂ ਰਹਿਣਗੀਆਂ।
-ਨਰਭਿੰਦਰ
੯੩੫੪੪-੩੦੨੧੧

ਉਹਦੀਆਂ ਕੁਝ ਗਜ਼ਲਾਂ

(੧)
ਜੋ ਡਲਹੌਜ਼ੀ ਨਾ ਕਰ ਪਾਇਆ, ਵੋ ਯੇ ਹੁਕਮਰਾਨ ਕਰ ਦੇਂਗੇ।
ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੋ ਤੋ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਕੋ ਨਿਲਾਮ ਕਰ ਦੇਂਗੇ।

ਯੇ ਬੰਦੇ ਮਾਤਰਮ ਕਾ ਗੀਤ ਗਾਤੇ ਹੈਂ ਸੁਬਹ ਉਠ ਕਰ,
ਮਗਰ ਬਾਜ਼ਾਰ ਮੇਂ ਚੀਜ਼ੋਂ ਕੇ ਦੁਗਨਾ ਦਾਮ ਕਰ ਦੇਂਗੇ।

ਸਦਨ ਮੇਂ ਘੁਸ (ਰਿਸ਼ਵਤ) ਦੇ ਕਰ ਬਚ ਗਈ ਕੁਰਸੀ ਤੋਂ ਦੇਖੋਗੇ,
ਵੋ ਅਗਲੀ ਯੋਜਨਾ ਮੇਂ ਘੁਸਖੋਰੀ ਆਮ ਕਰ ਦੇਂਗੇ।

(੨)
ਵੋ ਜਿਸਕੇ ਹਾਥ ਮੈਂ ਛਾਲੇਂ ਹੈਂ ਪੈਰੋਂ ਮੇਂ ਬਿਆਈ ਹੈ,
ਉਸੀ ਕੇ ਦਮ ਸੇ ਰੌਣਕ ਆਪਕੇ ਬੰਗਲੇਂ ਮੇਂ ਆਈ ਹੈ।

ਇਧਰ ਏਕ ਦਿਨ ਕੀ ਆਮਦਨੀ ਕਾ ਔਸਤ ਹੈ ਚਵੱਨੀ ਕਾ,
ਉਧਰ ਲਾਖੋਂ ਮੇਂ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਕੇ ਚੇਲੋਂ ਕੀ ਕਮਾਈ ਹੈ।

ਕੋਈ ਸਿਰ ਫਿਰਾ ਧਮਕਾ ਕੇ ਜਬ ਚਾਹੇ ਜਿਨਾ ਕਰ ਲੇ,
ਹਮਾਰਾ ਮੁਲਕ ਇਸ ਮਾਹਨੇ ਮੇਂ ਬੁਧੂਆ ਕੀ ਲੁਗਾਈ ਹੈ।

ਰੋਟੀ ਜਿਤਨੀ ਮਹਿੰਗੀ ਹੈ, ਯੇ ਵੋ ਔਰਤ ਬਤਾਏਗੀ,
ਜਿਸਨੇ ਜਿਸਮ ਗਿਰਵੀ ਰੱਖ ਕੇ ਯੇ ਕੀਮਤ ਚੁਕਾਈ ਹੈ।

(੩)
ਮੁਕਤੀਕਾਮੀ ਚੇਤਨਾ ਅਭਿਅਰਥਨਾ ਇਤਿਹਾਸ ਕੀ,
ਯਹ ਸਮਝਦਾਰੋਂ ਕੀ ਦੁਨੀਆ ਹੈ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸ ਕੀ।

ਆਪ ਰਹਿਤੇ ਹੈ ਇਸੇ ਜਿਸ ਦੇਸ਼ ਕਾ ਸਵਰਨੀਯਮ ਅਤੀਤ,
ਵੋ ਕਹਾਣੀ ਹੈ ਮਹਿਜ ਪ੍ਰਤਿਰੋਧ ਕੀ ਸੀਤਾਰਾਸ ਕੀ।

ਯਕਸ਼ ਪ੍ਰਸ਼ਨੋਂ ਮੇਂ ਉਲਝ ਕਰ ਰਹਿ ਗਈ ਬੂਢੀ ਸਦੀ,
ਯੇ ਪ੍ਰੀਕਸ਼ਾ ਕੀ ਘੜੀ ਹੈ ਕਯਾ ਹਮਾਰੇ ਵਿਆਸ ਕੀ।

ਇਸ ਵਿਵਸਥਾ ਨੇ ਨਈ ਪੀੜ੍ਹੀ ਕੋ ਆਖਰ ਕਿਯਾ ਦੀਆ,
ਸੈਕਸ ਕੀ ਰੰਗੀਨੀਆਂ ਯਾ ਗੋਲੀਆਂ ਸਲਫਾਸ ਕੀ।

ਯਾਦ ਰੱਖੀਏ ਯੂੰ ਨਹੀਂ ਢਲਤੇ ਹੈਂ ਕਵਿਤਾ ਮੈਂ ਵਿਚਾਰ,
ਹੋਤਾ ਹੈ ਪਰਿਪਾਕ ਧੀਮੀ ਆਂਚ ਪਰ ਇਹਸਾਸ ਕੀ।

(੪)
ਜੁਲਫ-ਅੰਗੜਾਈ-ਤਬਸਤੁਮ-ਚਾਂਦ-ਆਈਨਾ ਗੁਲਾਬ,
ਭੁੱਖਮਰੀ ਕੇ ਮੋਰਚੇ ਪਰ ਢਲ ਗਿਆ ਇਨਕਾਸ਼ ਬਾਬ।

ਫੇਟ ਕੇ ਭੂਗੋਲ ਮੇਂ ਉਲਝਾ ਹੂਆ ਹੈ ਆਦਮੀ,
ਇਸ ਅਹਿਦ ਮੇਂ ਕਿਸਕੋ ਫੁਰਸਤ ਹੈ ਪੜ੍ਹੇ ਦਿਲ ਕੀ ਕਿਤਾਬ।

ਇਸ ਸਦੀ ਕੀ ਤਿਸ਼ਨਗੀ ਕਾ ਜ਼ਖਮ ਹੋਠੋਂ ਪਰ ਲੀਏ,
ਬੇਯਕੀਨੀ ਕੇ ਸਫਰ ਮੇਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹੈ ਇਕ ਅਜ਼ਾਬ।

ਡਾਲ ਪਰ ਮਜ਼ਹਬ ਕੀ ਪੈਹਮ ਖਿਲ ਰਹੇ ਦੰਗੋਂ ਕੇ ਫੂਲ,
ਸੱਭਿਅਤਾ ਰਜ਼ਨੀਸ਼ ਕੇ ਹਮਾਮ ਮੇਂ ਹੈ ਬੇਨਕਾਬ।

ਚਾਰ ਦਿਨ ਫੁਟਪਾਥ ਕੇ ਸਾਏ ਮੇਂ ਰਹਿ ਕਰ ਦੇਖੀਏ,
ਡੂਬਨਾ ਆਸਾਨ ਹੈ ਆਖੋਂ ਕੇ ਸਾਗਰ ਮੇਂ ਜਨਾਬ।